معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

أدونیس در همان آغاز راه پررنج اندیشه، مهم‌ترین اثر خود در باب اندیشه‌هایش نسبت به حوزۀ اندیشه‌ورزی را منتشر می‌کند که «الثابت و المتحول» نام دارد. دوگانۀ این کتاب نشان از توجه و دغدغۀ أدونیس دارد؛ دوگانه‌ای که همیشه بر نظام اندیشگانی بشر و به طور خاص در نظام اندیشگانی مردمان این دیار سایه افکنده است. او در این کتاب، تحلیلگر و نظریه‌پرداز و ناقد است. با کاوش در لابلای متون کلاسیک و نقد و بازخوانی آنها به نظریه‌ای می‌رسد که از آن به نظریۀ ثابت و متحول یاد می‌کند. أدونیس در این کتاب به حوزۀ معرفت‌شناسی گام می‌نهد و در کتاب «مسار التحولات» به روند تحولات اندیشه می‌پردازد. وی تنها به شعر نپرداخته است؛ شعر برای او ابزاری است برای بیان اندیشه، بنابراین بر شعر عربی هم مقدمه می‌نویسد و به بوطیقای عربی می‌پردازد. به تحولات و هجرت توجه دارد «کتاب التحولات والهجرة» و به روزگار و سیاست شعر نیز توجه می‌کند «زمن الشعر». متن‌شناسی می‌کند و به مهم‌ترین و باشکوه‌ترین متن عرب یعنی قرآن توجه می‌نماید و «النص القرآنی و آفاق الکتابة» را می‌نویسد. دیوان شعر عرب را در سه کتاب منتشر می‌کند. از گزینش شعر کلاسیک به گزینش شعر شاعران جدید هم توجه دارد؛ از گزیدۀ شعر سیاب، شوقی، رصافی، زهاوی و گزیدۀ آثار قلمی اندیشمندانی چون کواکبی، عبده و رشید رضا را نیز مدنظر قرار داده است. اما با همۀ این وجود، او شاعر است؛ شاعری بزرگ که دغدغۀ اندیشه دارد. او را باید یکی از تأثیرگذارترین و جنجالی‌ترین و برجسته‌ترین شاعر و اندیشمند دوران جدید دنیای عرب به شمار آورد.

اندیشه‌ورزی از مهم‌ترین ویژگی‌های أدونیس است. در شعر زندگی می‌کند، در شعر می‌اندیشد و در گاه اندیشه‌ورزی شعر می‌سراید. مرز اندیشه و شعر در آثار وی سخت دشوار است. به همین‌روی دقت در خوانش اشعار او لازم است؛ چون تاروپود اندیشۀ وی با واژگان شعری درآمیته است و آغاز و فرجام این دو در اشعار او موج می‌زند. او خود را فیلسوف نمی‌داند، نمی‌خواهد در شعر فلسفه بیاموزد؛ ولی در فلسفه‌ورزی در اشعار او موج می‌زند. در کتاب مهم و بسیار تأثیرگذارش به نام «الکتاب، أمس، المکان، الان» بیشترین فلسفه‌ورزی را می‌کند. به همین‌روی دکتر عادل ضاهر ـ استاد فلسفۀ دانشگاه نیویورک ـ به نوشتن کتاب «الشعر والوجود دراسة فلسفیة فی شعر أدونیس» پرداخته است. نویسنده به خوانش فلسفی شعر أدونیس پرداخته و در پی آن است تا مهم‌ترین مؤلفه‌های اندیشگانی شاعر را به دست دهد. کتاب با مقدمه‌ای تحلیلی در باب مبانی اندیشگانی أدونیس به‌مثابۀ درآمدی بر ورود به دنیای أدونیس آغاز می‌شود.

در بخش اول کتاب به رابطۀ شعر و فلسفه و چگونگی آن پرداخته شده و اینکه آیا اساساً می‌توان خوانشی فلسفی از شعر داشت. فصل اول و دوم این بخش به بررسی این موضوع اختصاص یافته است. در فصل دوم به اسباب و عللی پرداخته شده که فیلسوفان غربی، جز اندکی از آنان، بر آن‌اند که میان شعر و فلسفه از حیث مبدأ شکافی است پرناشدنی. به نادرستی این اسباب و علل اشاره شده است. همچنین در این بخش به این نکته پرداخته شده که پیوند برخی از شعرها با فلفه در حد تشویق و تحریک طرح پرسش‌های فلسفی پیرامون مسائل زندگی و هستی نیست، بلکه فراتر از آن به همسانی با فلسفۀ وجود می‌رسد. در فصل سوم کوشیده شده تا این اندیشه تبیین شود که چگونه می‌توان به شعر أدونیس و به عبارت بهتر به شعر پختۀ او که نمایانگر این همسانی است، نظر افکند. کوشش نویسنده در تبیین این مسئله است که آنچه به طور کلی در شعر به‌کمال‌رسیدۀ أدونیس در خصوص همسانی آن با فلسفۀ شعر خوانده می‌شود، چیزی است در ارتباط با سرشت خود شعر. گویی این شعر پاسخ پرسش فلسفی را به ما ارائه می‌دهد: شعر چیست؟ در اینجا شعر سرشار می‌گردد از آگاهی نظری به سرشت ویژه‌اش. ظاهراً بی‌تردید شعر أدونیس این ویژگی را پس از انتقالش به بیروت و قرارگرفتن در مرکز رهبری جنبش شعر نو به خود گرفت که تاکنون هم دارای چنین جایگاهی می‌باشد.

در بخش دوم به بررسی مسئله‌ای پرداخته شده که از اوایل دهۀ شصت بر تجربۀ شعری أدونیس غلبه داشت و آن مسئلۀ «کی‌یر کگوردی» در رابطه با اینکه چگونه یکی از ما به فرد بدل می‌شود. این مقدمه و زمینه‌ای برای فردگرایی وی بوده است. پرسش‌هایی که آثار أدونیس در این مسئله درمی‌افکند، بسیار ژرف و پیچیده و بیانگر علت اختصاص دادن این بخش در چهار فصل به آن است. ابتدا در فصل چهارم بازگشت به خویشتن أدونیس و مراد فلسفی وی از آن و پرسش‌هایی که پیرامون مؤلفه‌های هستی‌شناختی وجود فردی درمی‌افکند، بررسی شده است. اما فصل پنجم به بررسی تلاش بر فردگرایی وی اختصاص داده شده و اینکه چگونه وی را به پذیرش آنچه که به «ارتودکسی کی‌یرکگوردی» معروف است، سوق داد و به «گوگیتو دکارتی» بدل شده است. پرسش‌هایی که تجربۀ وی پیرامون رابطۀ بین بازگشت به خویشتن و تجربۀ تبعید درمی‌افکند، در فصل ششم بررسی شده است. فصل هفتم به خروج وی از حالت درون‌گرایی و مراد وی از این مفهوم در چارچوب تجربۀ وی می‌پردازد. یعنی گشودگی به جهان پدیده‌ها برای ایجاد رابطۀ بی‌واسطه با آنها و نتیجۀ این گشودگی. أدونیس «هوسرلی» آغاز می‌کند و نیچه‌ای تمام می‌کند؛ یعنی در آغاز تنها ارادۀ کشف وی را تحریک می‌کند، حال آنکه در پایان کار، دربرگرفتن ارادۀ آفرینش است.

در بخش سوم و پایانی، به مسئلۀ دوم پرداخته شده که همچنان بر او چیره است و آن مسئله مربوط به سلطۀ فرهنگ حاکم در جهان ما است، از زمان مهاجرت أدونیس به بیروت. در این دوره به‌زحمت اثری شعری از او یافت می‌شود که سرشار از رمزها و دلالت‌های انکار و سلطۀ فرهنگی نباشد. اما بخش نخست «الکتاب ....» آخرین اثر او محور در این بخش است. نویسنده در این بخش با تحلیل شعر در این کتاب بر آن است که شورش أدونیس در حوزۀ شعر و واژگان، نوعی شورش بر نظام سلطه در جهان است. او با پریشان کردن واژگان، پریشانی در نسبت میان واژگان، اعتراض خود بر نظام سلطه را اعلام می‌نماید. بدین ترتیب نویسنده می‌کوشد تا اشعار را با تحلیل فلسفی و پیوند فلسفه با شعر، به درون شاعر راه یابد که در حقیقت هم تحلیل وجودشناختی از شاعر به دست می‌دهد و هم اعلام می‌کند که شعر با وجود، از حیث فلسفی گره خورده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم

پیش‌گفتار

بخش اول: درآمدی به دنیای أدونیس

فصل 1: فلسفه و شعر

فصل 2: فلسفه‌ورزی در شعر

فصل 3: همسانی شعر با فلسفه در تجربۀ أدونیس

بخش دوم: دیالکتیک ذات‌گرایی أدونیس

فصل 1: بازگشت به خویشتن

فصل 2: درون‌گرایی و هویت‌یابی

فصل 3: بازگشت به خویشتن: آزادی و تجربۀ تبعید

فصل 4: ارادۀ کشف یا ارادۀ آفرینش

بخش سوم: خوانش فلسفی «الکتاب»

فصل 1: نقد فرهنگ سلطه

فصل 2: ارادۀ ابهام و گناه هراکلیتی

منابع

نمایه