معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

یکی از نخستین وجوه بروز تفرقه و تعارض میان اقوام ایرانی در سده‌های باستانی تاریخ این سرزمین، تشکیل دو واحد سیاسی ایران و توران بود. تورانیان که در شمال شرقی ایران‌زمین مستقر بودند، اگرچه از لحاظ قوم و تبار با ایرانیان یکی بودند؛ ولی بنا بر دلایلی چون راه و رسم زندگی متفاوت ـ ایرانیان یکجانشین و کشاورز و تورانیان کوچ‌رو و شبان ـ و همچنین تفاوت‌های دینی هر یک مسیری دیگر در پیش گرفتند و بخشی از داستان‌های اساطیری به این تعارض و رویارویی اختصاص یافت.

با هجوم اقوام و طوایف ترک در سدۀ چهارم هجری به سرزمین‌های آسیای میانه و چیرگی آنها بر «توران‌زمین» کهن، به‌تدریج زمینۀ پیدایش این اشتباه تاریخی فراهم شد که ترک و توران یکی است و تهاجم اقوام ترک بر مناطق جنوبی آن خطه نیز جزء تداوم ستیزۀ کهن تورانیان و ایرانیان چیز دیگری نیست.

در آستانۀ قرن بیستم که عصر فروپاشی امپراتوری‌های بزرگ و تشکیل نهضت‌های مختلف ناسیونالیستی بود، گروهی از روشنفکران ترک‌زبان روسیه در مقام مقاومت فرهنگی در برابر سیطرۀ روس‌ها، خود را در «توران» یافتند و «پان‌تورانیسم» منادی وحدت و یگانگی اقوام «تورانی» شد. این اندیشه در میان برخی از اهل ادب و سیاست عثمانی و نیز واکنش مثبتی برانگیخت؛ زیرا اضمحلال تدریجی و مستمر امپراتوری در آن سال‌ها ضرورت چاره‌جویی را بیش از پیش مطرح کرده بود و چنین پنداشتند که با کنارنهادن اصولی چون «عثمانیسم» یا حتی اندیشۀ «اتحاد اسلام» که تا چندی پیش ارکان عمدۀ انسجام امپراتوری محسوب می‌شد و تأکید بر پیوندهای قومی و زبانی، مجد و عظمت ازدست‌رفته را در جهتی دیگر اعاده کنند.

پان‌تورانیسم یا به عبارت دقیق‌تر پان‌ترکیسم را به دو دلیل باید مطالعه کرد و شناخت؛ در درجۀ اول به دلیل اهمیت تاریخی آن، یعنی از نقطه‌نظر آشنایی با یک مرحلۀ مهم از تاریخ تحولات سیاسی و فرهنگی ترکیۀ معاصر و تأثیری که این تحول و دگرگونی در ربع اول قرن بیستم بر روابط عثمانی/ ترکیه با کشورهای همجوار گذاشت. شناخت صحیح بخش مهمی از تحولات تاریخی ایران، به‌ویژه تاریخ تحولات مناطق شمالی و غربی کشور در حول‌وحوش سال‌های جنگ جهانی اول در گرو آشنایی با این جریان است. دلیل دیگر ضرورت آشنایی با پدیدۀ پان‌ترکیسم که در مقایسه با وجه تاریخی آن در درجۀ دوم اهمیت قرار دارد، وجه سیاسی آن است.

این کتاب یکی از نخستین کتاب‌هایی است که دربارۀ موضوع پان‌تورانیسم بررسی‌هایی انجام داده است. این کتاب را زاون وارتوهی نعلبندیان در سال 1926 به زبان ارمنی و به نام مستعار زاره‌واند تحت عنوان «توران متحد و مستقل» منتشر کرد. چندی بعد در سال 1930 به زبان روسی و در 1971 به زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شد. ترجمۀ فارسی از روی متن فرانسۀ آن به عمل آمده است. این کتاب در زمانی نوشته شده که آتش احساسات برافروخته از تب‌وتاب پان‌ترکیسم هنوز داغ بود و شاید توان گفت که در آن ایام زمینه یا زمان مساعدی برای ارائۀ یک کار تحقیقی نبوده است؛ ولی این کتاب بر خلاف انتظار، از نقطه‌نظر رعایت انصاف و اعتدال علمی تقریباً کم‌نظیر است و حتی شاید بتوان گفت سعی و کوشش مؤلف برای رعایت انصاف و اعتدال در پاره‌ای موارد باعث ضعف و سستی آن شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار چاپ دوم

پیش‌گفتار

مقدمه/ واهان نورایر دادریان

فصل اول: توران

فصل دوم: ریشه‌های پان‌تورانیسم

فصل سوم: پان‌تورانیسم در ترکیه تا مشروطیت عثمانی

فصل چهارم: پان‌تورانیسم بعد از مشروطیت عثمانی

فصل پنجم: ایدئولوژی و خواسته‌های پان‌تورانیسم

فصل ششم: به سوی عملی ساختن برنامه

فصل هفتم: تا جنگ جهانی اول

فصل هشتم: پان‌تورانیسم در دوران جنگ جهانی اول

فصل نهم: پس از ترک مخاصمه

فصل دهم: پان‌تورانیسم امروزی

کتاب‌شناسی

فهرست اعلام