معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

محمدسعید اردوبادی فرزند حاجی‌آقا (۱۸ مه/۲۴ مارس ۱۸۷۲، اردوباد - ۱ مه ۱۹۵۰، باکو) نویسنده، شاعر، روزنامه‌نگار و نمایش‌نامه‌نویس اهل جمهوری آذربایجان بود. پدر وی حاجی‌آقا متخلص به فقیر نخستین آموزگار و الهام‌بخش اشعار محمد سعید بوده است. او همراه با پدرش در مجالس شعر و ادبیات ترکی شرکت می‌کرد و از همان دوران کودکی علاقۀ بسیاری به ادبیات ترکی نشان داده و تمامی اشعار خوانده‌شده در مجالس شعر را حفظ می‌کرد. نخستین شعر وی در ۱۳ ژوئن سال ۱۹۰۳ میلادی در ستون ادبیات روزنامه «روس شرق» چاپ شد. پس از سه سال تلاش در سال ۱۹۰۶ میلادی نخستین کتاب شعر وی با عنوان «غفلت» و یک سال بعد دومین کتابش با عنوان «وطن و حریت» در تفلیس چاپ شد. وی در این کتاب‌ها بر عوامل اجتماعی عقب‌ماندگی و جهل مردم اشاره می‌کند.

اردوبادی از نخستین روزهای تأسیس روزنامۀ «ملانصرالدین» با آن نشریه همکاری می‌کرد. او همچنین با نشریات طنز دیگر نیز با تخلص «هردم خیال» همکاری داشت. وی اولین رمان خود را با نام «بدبخت میلیون‌چو، یاخود رضاقولوخان فرنگی‌مآب» در سال‌های ۱۹۰۷-۱۹۰۹ نوشت که در سال ۱۹۱۴ منتشر شد. او در این کتاب زندگی مردم را در تبریز و مناظر طبیعی شهر را به‌طور گسترده‌ای به تصویر می‌کشد. وی در دوران جمهوری سوسیالیستی آذربایجان شوروی، در تأسیس مطبوعات، رادیو و تئاتر همکاری داشت.

این کتاب دربرگیرندۀ خاطرات محمدسعید اردوبادی نویسنده، شاعر و روزنامه‌نگار اردوبادی است که در ایران بیشتر با رمان‌هایی مانند «تبریز در مه» و «خاتون گنجه» شناخته شده است. او در سال‌های پرتب‌وتاب انقلاب مشروطیت ایران و در قیام تبریز علیه استبداد محمدعلی شاه در تبریز حضور داشت و ناظر رخدادها بود و گزارش‌هایی از آن رویدادها در مطبوعات قفقاز منتشر می‌کرد. با آغاز جنگ جهانی اول ورق برگشت و اردوبادی به عنوان عنصری نامطلوب از جانب دولت تزاری بازداشت و در نخجوان حبس شد. سپس به ساریتسین تبعید شد و سرانجام در انقلاب اکتبر 1917 به بلشویک‌ها پیوست و با استقرار نظام شوروی از کارگزاران آن نظام شد.

«سال‌های یأس و امید» خاطرات نویسنده‌ای است که از ملی‌گرایی آغاز می‌کند و در مارکسیسم مأوا می‌گزیند. شعر می‌سراید، داستان و نمایش‌نامه و رمان و طنز و گزارش می‌نویسد، با گروه‌های انقلابی قفقاز و ایران علیه استبداد مبارزه می‌کند، با آغاز جنگ جهانی اول بازداشت می‌شود، از زندان نخجوان به زندان‌های تفلیس، باکو و روستوف منتقل می‌شود و سپس در تبعیدگاه ساریتسین چشم به راه سرنوشت می‌ماند که طوفان سرخ از روسیه می‌آید و او را نیز با خود می‌برد به جمع کسانی که شب‌ها در سودای جهانی پر از عدابت و مساوات سر بر بالین می‌گذاشتند.

خاطرات اردوبادی از دریچۀ تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی سرحدات ایران و قفقاز در دهه‌های نخست قرن بیستم، مناسبات ایران و قفقاز و به‌ویژه کیفیت ارتباط نواحی مرزی طرفین، وضعیت زندان‌های قفقاز در دورۀ تزاری که اردوبادی گزارشی دست‌اول از آنان ارائه می‌دهد، نفوذ فرهنگی ایران در مناطق مختلف قفقاز و سرانجام نحوۀ گسترش انقلاب 1917 در قفقاز حائز اهمیت است. اردوبادی خاطراتش را با جزئیات و با نثر و روایتی دلکش که ریشه در خاستگاه ادبی وی دارد، نوشته است و این مسئله اهمیت خاطرات او را دوچندان می‌کند.

خاطرات نویسنده در این کتاب، از دوران کودکی در دوران ناصری تا پایان جنگ جهانی اول است. از لحاظ موضوع و محتوا خاطرات اردوبادی به این دلیل اهمیت دارد که یا دربارۀ ایران است یا مرتبط با ایران. درباره بخشی که به ایرانیان اختصاص دارد، به موضوع مناسبات مناطق مرزی ایران و آن‌سوی ارس، یعنی قفقاز در آستانه انقلاب مشروطه، در جریان انقلاب و روابطی که میان انقلابیون قفقاز و انقلابیون ایران وجود دارد، با جزئیات اشاره می‌کند. اردوبادی یکی از چهره‌های شاخص انقلاب مشروطه بود و در جریان انقلاب مشروطه در تبریز حضور داشت و در وقایع تبریز به عنوان روزنامه‌نگار ایفای نقش کرد و گزارش‌هایش در روزنامه‌های منطقه قفقاز چاپ می‌شد. به همین دلیل گزارش دست‌اولی در این زمینه ارائه می‌دهد. همچنین بخشی از اطلاعاتش جزئیاتی است که در روستاهای و شهرهای مرزی ایران و قفقاز اتفاق می‌افتد.

بخش مهمی از خاطرات که اطلاعات خوبی درباره قفقاز در اختیار مخاطب می‌گذارد، درباره شهرهای اردوباد و جلفای منطقه قفقاز است به ویژه زندان‌های این منطقه در دوره تزاری به ویژه در دوره پایانی آنهاست. چون اردوبادی بازداشت و به شمال قفقاز تبعید شده بود، اردوبادی نخستین بار گزارش دست‌اولی از وضعیت زندان‌های قفقاز؛ از نخجوان، ایروان، تفلیس، رستوف، باکو و ... ارائه می‌دهد.

نکتۀ دیگر قابل توجه در خاطرات اردوبادی که اهمیت دارد، نکات جزئی دربارۀ تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جنوب قفقاز است که درباره قشرهای اجتماعی مانند زنان و کودکان و نفوذی که فرهنگ ایران در منطقه جنوب قفقاز به ما می‌دهد؛ این نفوذ را هم از طریق نشریات خودش و هم رسوخ افکار انقلابی صورت می‌پذیرد. در این خاطرات نفوذ فرهنگ ایران حتی در روستاهای منطقه قفقاز دیده می‌شود که گاهی میان خانواده‌های متوسط، گاه میان طبقات فرودست و حتی میان کارگزاران روسیه و دولت شوروی هم دیده می‌شود. زمانی که اردوبادی در زندان است، برخی از زندانیان درخواست می‌کنند او برایشان اشعار شاعران ایرانی را بخواند. ضمن اینکه در برخی خانواده‌ها آثار فارسی را نگه داشته بودند و شیفتگی عجیب و غریبی نسبت به صنایع نساجی ایران نشان می‌دهند و حتی پارچه‌های لباس‌هایی که اردوبادی پوشیده بود، متوجه می‌شدند که از ایران می‌آید و به او می‌گویند که این پارچه‌های ایرانی است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مترجم

خانواده

منازعات فرقه‌های مذهبی

منزلت شعر و ادبیات

تجارت ابریشم

تحصیلات مقدماتی و اولین شغل

مدرسۀ روسی، ادارۀ روسی

زارعان و مالکان

مدرسه به سبک جدید در اردوباد

در کارخانۀ ابریشم

«غفلت»

پس از انقلاب 1905

در جلفا

در خوی

عبدالرزاق بیک آمد

روزهای جولای

جاسوسان تزاری

در زندان نخجوان

ملک نسا

نامۀ زنان زندانی

در زندان تفلیس

جاسوسان تزاری

در زندان بایل باکو

در اتاق لوطیان

زندان روستوف

در ساریتسین

در هشتر خان

پتروفسک ـ تمرخان شوره