معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

ریچارد بولت متولد 1940 در آمریکاست. تحصیلاتش را در رشتۀ تاریخ در دانشگاه هاروارد تا درجۀ دکترا ادامه داد. چند سالی در دانشگاه‌های هاروارد و برکلی مشغول به تدریس بود و سپس به دانشگاه کلمبیا رفت و اکنون در این دانشگاه به تدریس و پژوهش مشغول است و بیشتر نوشته‌هایش توسط دانشگاه کلمبیا چاپ شده است. در مجموع علاقۀ بولت به پژوهش دربارۀ تاریخ تکنولوژی، حیوانات اهلی و تاریخ خاورمیانه است؛ اما تمرکز پژوهش‌های تاریخی او بیشتر بر روی مطالعات خاورمیانه و جهان اسلام و به‌ویژه تاریخ ایران است. توجه بولت بیشتر به حوزه‌های خاصی از تاریخ و تمدن است که معمولاً سایر مورخان ایرانی و خارجی کمتر به آن توجه می‌کنند؛ از جمله بخشی از مطالعات او دربارۀ نقش چهارپایان اهلی و بارکش مانند شتر، اسب و خر در تاریخ و تحولات اقتصادی جهان است. برای نمونه او در کتاب «شتر و چرخ» به بررسی نقش اقتصادی شتر در حمل و نقل کالا می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه به‌کارگیری زین‌افزار و باربری توسط شتر استفاده از چرخ و ارابه را به فراموشی و بعداً در پیشروی‌های چشمگیر نظامی مسلمانان در فتح سرزمین‌های جدید مؤثر بود.

در این کتاب نیز بولت به اهمیت پرورش شترهای دورگه برای حمل کالا در مسیر راه ابریشم توسط ترکمانانی که در مسیر این راه مهم کاروانی قرار داشتند، مورد بحث قرار داده و نشان می‌دهد که چگونه این کار به بخش اصلی حرفۀ ترکمانان تبدیل شد. در نهایت بولت در پیوند این مسئله با دگرگونی آب و هوایی نشان داده که چگونه این امر منجر به مهاجرت ترکمانان اُغُز و در نتیجه دگرگونی‌های سیاسی ـ اجتماعی در ایران و خاورمیانه شد.

بولت در این کتاب ضمن توجه به اهمیت مسائل فکری و نقش شخصیت در تغییرات تاریخی، نقش عوامل محیطی را برجسته کرده و با دیدگاهی جبرگرایانه نقش سایر عوامل مرثر در تحولات تاریخی را مورد بررسی قرار داده است. فرضیۀ اصلی کتاب آن است که در سده‌های سوم و چهارم فلات ایران تحت کنترل عرب‌ها به منطقۀ مهمی برای تولید پنبه تبدیل شد. علت رشد تولید پنبه، منع استفاده از پارچه‌های ابریشم برای مردان و تأکید بر استفاده از پارچۀ پنبه‌ای در روایات اسلامی بود؛ اما در قرن پنجم کساد تدریجی در کل تولیدات کشاورزی به‌ویژه در تولید پنبه در منطقۀ شمال شرقی ظاهر شد. عامل اصلی این رکود، سردشدن بی‌سابقۀ آب و هوا بود که کم و بیش نزدیک یک سده طول کشید و در نتیجه همین مسئله باعث مهاجرت ترکمانان اغز و سلجوقی از آسیای میانه به ایران شد؛ زیرا ترکمانان نیز تا حد زیادی درگیر پرورش شترهای دورگه برای فروش به کاروان‌های مسیر راه ابریشم شده بودند، دام‌هایشان از این سرما تلف شد و این امر یک عامل کلیدی برای مهاجرت آنها به سوی نواحی گرم‌تر جنوب شد.

نویسنده در این کتاب دست به کمی‌سازی اطلاعات تاریخی زده و با تحلیل کمّی اسامی روستاها و تحلیل القاب و اسامی علما در کتاب‌های طبقات به نتیجه‌گیری‌های جالبی دست یافته است. از دیدگاه او روند مسلمان شدن ایرانیان نه به طور شتابان بلکه تا حدود چهار قرن به درازا انجامید و در نهایت، ملاحظات سیاسی و اقتصادی در گروش ایرانیان به اسلام تأثیر مهمی داشت. وی از روی فراوانی القاب شغلی علما در خصوص مشاغل مرتبط با پنبه، معتقد است که تولید و تجارت پنبه و پارچه‌های پنبه‌ای در ایران تحت حاکمیت اعراب به دلایل مذهبی تا قرن چهارم به تدریج رشد یافت. به باور نویسنده تحریم پوشیدن لباس ابریشمی برای مردان در اسلام و رشد شتابان گروش به اسلام از سدۀ دوم باعث توسعه کشت پنبه در نواحی مرکزی فلات ایران شد. گذشته از این، ساده‌پوشی عرب‌ها و غیرمسلمانان در ترقی تولید پنبه مؤثر بود. همچنین خود علما و مدرسین دست‌اندرکار تولید و تجارت پارچه‌های پنبه‌ای با ساخت و پراکندن روایت‌هایی در تحریم پوشیدن لباس ابریشمی و بهادادن به پارچه‌های پنبه‌ای در رونق تولید و تجارت پنبه نقش بسزایی داشتند. در ادامه بولت به بحث دربارۀ یک سده از سرمای شدید می‌پردازد که هم باعث کسادی رونق پنبه و کسادی کل کشاورزی و هم مهاجرت گستردۀ ترکان به ایران در پی داشت. بولت برای اثبات فرضیه خود افزون بر ارائۀ شواهد تجربی به دست آمده از غرب مغولستان، شواهد متعددی از از منابع دورۀ میانه دربارۀ سرمای بی‌سابقه در گوشه و کنار ایران و وجود قحطی‌های گستردۀ خراسان و عراق بیان می‌کند. صرف‌نظر از داوری دربارۀ درستی فرضیات بولت در خصوص ترقی پنبه، سرمای بزرگ و آمدن ترکان به ایران، باید گفت که ارائۀ این فرضیات می‌تواند الگوهای پژوهشی نوینی را پیش روی پژوهشگران تاریخ ایران قرار دهد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مترجم

پیش‌گفتار نویسنده

فصل اول: شناسایی عوامل ترقی کشت پنبه

فصل دوم: اسلام و پنبه

فصل سوم: سرمای بزرگ

فصل چهارم: ترک‌ها و شتر

فصل پنجم: لحظه‌ای در تاریخ جهان

کتاب‌شناسی

نمایه