معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قرة ‌العین کتابی است مشتمل بر امثال و حکم فارسی و عربی و نوادر حکایات که در حدود نیمۀ قرن ششم در دورۀ حکومت سلجوقیان به رشتۀ تحریر درآمده است. این اثر از یک‌سو تعداد زیادی از امثال فارسی و عربی را دربردارد و از سوی دیگر نویسندۀ آن کوشیده است تا آن امثال را با اشعار فارسی و عربی و نیز آیات قرآن پیوند دهد. افزون بر این در قرة العین حکایاتی بدیع آمده است که در بافت اصلی آنها آیات قرآن به کار رفته است و این آیات برای حکایات نقش مکمل دارند. حکایت‌هایی که دربارۀ شخصیت‌های معروف ایرانی و عرب مسلمان و گاه یهودی و مسیحی است، کسانی مانند: شمس‌المعالی، ابوالعینا، ابن‌المجاهد، اسحق موصلی، شموئیل یهودی و حمّاد مسیحی. گردآوردن امثال و حکم، به‌ویژه امثال و حکم فارسی همراه با آیات قرآنی متناظر با آنها علاوه بر اینکه پایگاه ادبی امثال را فزونی بخشیده، آیات را نیز قابل فهم‌تر و در اذهان ماندگارتر کرده است. همچنین مخاطب از رهگذر مطالعۀ امثال و حکم تطبیق یافته و با آیات قرآن به‌ویژه در بخش حکایات، به سادگی از روش به کارگیری آیات در موقعیت‌های مختلف آگاه می‌شده است.

نام این اثر در نسخ مختلف به دو صورت «قرّة ‌العین» و «قرّة العیون» ضبط شده است: در نسخۀ فاتح که پیش از این به عنوان قدیمی‌ترین دست‌نویش این اثر شناخته می‌شد، آشکارا «قرة العین» آمده است. همچنین در نسخ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، کتابخانۀ ملی تبریز و ایاصوفیا نیز به همین نام ثبت شده است. اما در نسخ کتابخانۀ مرعشی، ایاصوفیا و نیز نسخۀ کتابخانۀ سلطنتی نام کتاب «قرّة العیون» ضبط شده است.

در متن اثر و نسخه‌های خطی موجود به نام مؤلف اشاره‌ای نشده است، تنها در برگ نخست نسخۀ فاتح نوشته شده است: «کتاب قرة العین تألیف الامام المتبحر قاضی اوس رحمه الله و نوّر ضریحه». احمد منزوی نیز در فهرست نسخه‌های خطی فارسی، ذیل «قرة العیون» به دو نسخۀ کتابخانۀ سریزدی یزد و کتابخانۀ اصغر مهدوی اشاره کرده است و مؤلف اثر را طبق آنچه در فهرست‌های هر دو کتابخانه آمده، «قاضی اوس» دانسته است.

قرة العین دارای یک مقدمه، چهار قسم و یک مؤخرّه است. مؤلف در مقدمه به‌صراحت گفته که قصد ادامۀ کار ثعالبی را داشته و در این راستا، «امثال نادر» و «نکته‌های زاهر» را که در میان «اولیای بلاغت» و «خداوندان فصاحت» متداول بوده است، از قران استخراج کرده و حکایات مرتبط با آیات را بدان‌ها افزوده تا «ارباب هنر زلف سخن بدو پیرایند و اصحاف فصاحت چهرۀ نطق بدو آرایند». بنابراین مؤلف آشکارا هدف اصلی خود را ارائۀ رساله‌ای برای کاتبان و خطیبان دانسته تا در نوشتار و گفتار خود از آن بهره گیرند.

قسم اول «فی الامثال» نام دارد که شامل سه فصل است: فی الامثال المفرده، فی الامثال و الاشعار المتمثّل بها و فی الامثال و الحکایات اللأئقة بها. در فصل نخست بیش از 60 مثل فارسی و عربی وجود دارد که در ابتدا امثال فارسی و عربی و سپس آیات قران متناظر با آنها آورده شده است. این ترتیب از نیمه‌های فصل ادامه نیافته و تنها امثال فارسی و آیات مرتبط آمده است. در فصل دوم، ابتدا مثل تازی و سپس مثل فارسی مطابق با آن آمده و در ادامه شعری عربی و شعری فارسی در تناسب با آن امثال آورده شده است. این ساختار در تمام فصل دوم رعایت شده است. در فصل سوم از قسم اول ابتدا مثل عربی، سپس معادل آن به فارسی و بعد آیه‌ای از قرآن متناسب با آن آمده و در نهایت یک یا دو حکایت فارسی در همان مضمون آورده شده است.

فسم دوم مجموعه‌ای از جمله‌ها و عبارت‌های قرآنی است که در میان مردم رواج داشته و خود از دوازده فصل تشکیل شده است: 1. فی نعم الله تعالی، 2. فی احاطة علم الله تعالی بسرائر العباد، 3. فی العفو و الغفران، 4. فی تحسین کلام الحسن، 5. فی تقبیح الکذاب و ذمه، 6. فی تهجین النّفاق، 7. فی الشّماتة علی من یجازی بفعله، 8. فی تخویف الظالم و شر مصیره، 9. فی النّهی عن البخل و الحثّ علی الجود، 10. فی النّهی عن الاسراف، 11. فی تسلیة قلب المحزون و 12. فی نوادر المحاورات. هر فصل به طور متوسط دربردارندۀ چهار تا شش آیه است همراه با عباراتی فارسی که اغلب ترجمۀ آیه و گاه جمله‌ای با مضمونی شبیه به آیه است. اغلب عبارات فارسی این بخش، به معنای دقیق کلمه «مثل» به شمار نمی‌آیند، اما به نظر می‌رسد مؤلف بر آن بوده تا با آوردن آنها در تناظر با آیات، از یک‌سو فهم آیه را در کاربرد مثلی آن برای مخاطب آسان سازد و از سوی دیگر کاربرد ترجمه‌ها یا عبارات مشابه را در زبان فارسی رواج دهد. به نظر می‌رسد مؤلف در این بخش بیشتر مفاهیم اخلاقی را در نظر داشته است، مفاهیمی مانند بخشش، دروغ، دورویی، مجازات، بخل و سخا، اسراف و ... که در عناوین فصول این قسم نمود پیدا کرده است.

قسم سوم با عنوان «فی الحکایات المرتبطة بالآیات» شامل هشت فصل است که به ترتیب عبارتند از: 1. فی ذکر الاسخیاء، 2. فی ذکر البخلاء، 3. فی بدایع نکات النسوان، 4. فی ملح الفاظ الغلمان، 5. فی تعبیر الرؤیا، 6. فی الاسولة الامتحانیة، 7. فی المکاتیب البدیعة و 8. فی الحکایات المفردة. این قسم دربردارندۀ حکایت‌هایی به زبان فارسی است که در آنها به‌کارگیری آیات قرآن از زبان شخصیت‌ها و یا راوی موجب پیشبرد حکایت می‌شود. مقایسۀ بسیاری از این حکایت‌ها با منبع اصلی آنها در ادبیات عرب نشان می‌دهد که روایت این کتاب همراه با شاخ و برگ‌هایی است که در اصل عربی آنها وجود ندارد. در این قسم گذشته از دو فصل نخست که دربارۀ گشاده‌دستان و خسیسان است و نیز فصول 3 تا 5 که دربردارندۀ مطالبی غیرعادی و گاه توأم با ترک ادب شرعی است، مؤلف در دیگر فصل‌های کوشیده است تا به کمک حکایت، طرز استفادۀ صحیح از آیات قران را در موقعیت‌های مختلف به خواننده بیاموزاند.

قسم چهارم تحت عنوان «فی الابیات و الأیات اللائقة بها» کوتاه‌ترین قسم کتاب و شامل ابیاتی است که مؤلف اغلب هر مصراع آنها‌ را با آیه‌ای از قرآن یا بخشی از آن تطبیق داده است. بیشتر این ابیات در قالب رباعی است. گفتنی است که ساختار این قسم یکسان نیست و افزون بر آنچه ذکر شد، در دوسه مورد بیتی عربی با رباعی فارسی و هر دو با آیه‌ای از قرآن مطابقت یافته است.

در پایان، مؤخره‌ای کوتاه با عنوان «فصل» آمده است که به طور عمده دربردارندۀ مطالبی دربارۀ کتاب و ارزش و اهمیت آن است. همان‌طور که معلوم است مؤلف در هر قسم و در هر فصل با توجه به موضوع آن، شیوه‌ای جداگانه در پیش گرفته است. با این حال بخش‌بندی کتاب درخور توجه و گونه‌ای است که خواننده به سرعت می‌تواند مطالب مورد نیاز خود را بیابد. همچنین از نوع انتخاب امثال و حکایات و تقسیم‌بندی ویژۀ آنها می‌توان به علاقۀ فکری و ذوقی خوانندگان آن روزگار پی برد.

قرة العین از نظر اشتمال بر امثال کهن فارسی اهمیت بسزایی دارد. در این کتاب بیش از سی مثل عربی و افزون بر صد مثل فارسی وجود دارد که به ویژه بسیاری از امثال فارسی آن در منابع دیگر نیامده است. بدین ترتیب، کتاب گنجینه‌ای است از امثال کهن فارسی. از سوی دیگر در این کتاب امثال فارسی و عربی با یکدیگر تطبیق یافته و از این نظر با اثر گرانقدر رشیدالدین و طواط یعنی «لطایف الامثال» و «طرایف‌الاقوال» قابل مقایسه است. اهمیت دیگر قرةالعین، پیوند امثال و اشعار فارسی و عربی و حکایت‌ها و داستان‌های شنیدنی با آیات قرآن است. ویژگی دیگر کتاب، تطبیق اشعار فارسی با عربی از یک‌سو و تطبیق ابیات و مصراع‌های فارسی با آیات قرآن از سوی دیگر است که در نوع خود جالب و درخور توجه است. در این کتاب بیش از هفتاد بیت فارسی وجود دارد که سرایندگان اغلب آنها ناشناخته باقی مانده و شاعران شماری از آنها مشخص شده است.

در این کتاب ابتدا کهن‌ترین نسخ اثر دستیاب شده است. در تصحیح نسخۀ کتابخانۀ فاتح (مورخ 722 ق) به عنوان اساس نسبی انتخاب و ضبط بقیۀ نسخ در پانوشت ذکر شده است. با توجه به اینکه این کتاب حاوی امثال، اشعار و آیات فراوان بوده و نیز برای سهولت کار محققان و پژوهشگران، به دست‌دادن فهرست‌های مختلف و کاربردی از این اثر، یکی از مزیت‌های تصحیح جدید است. در این راستا فهرست آیات، امثال فارسی و عربی، اشعار فارسی و عربی و نیز احادیث استخراج و در پایان آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

قرۀالعین

القسم الاول فی الامثال المفردۀ

القسم الثانی فی المحاورات و الألفاظ التی تجری فی المحاورۀ

القسم الثالت فی الحکایات المرتبطۀ بالآیات

القسم الرابع فی الابیات و الآیات اللّائقۀ بها

تعلیقات

پیوست‌ها

فهرست‌ها

منابع