معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

حافظ همچون سعدی مصلحی اجتماعی است؛ دست‌کم سه‌چهارم غزل‌های او انتقادی است، البته انتقاد به معنای وسیع کلمه. حافظ با همۀ جلالت قدر نه صدیق است نه قدیس، رندی است که سرش به «دنیی و عقبی» فرو نمی‌آید، رند حافظ، همان حافظ رند است. حاصل انقلاب حافظ در غزل، نظم پریشان «پاشان» است که غزلی چندآوایی اما هماهنگ پدید آورده است. حافظ از شعر، از شراب، از حقیقت، از زهد، از وعظ، از شریعت، از طریقت، از عشق، از راستی، از مستی، از احکام شرع و شهر، از ارباب دین و دنیا، از محتسب، از خانقاه و ..... حرف می‌زند؛ اما هر یک را با نگاهی تازه و دیگرگونه و انتقادی.

به نظر نگارندۀ این کتاب انتقادگری حافظ نخستین رکن از ارکان دیوان و شخصیت و رسالت اوست. گویی همۀ دیوان حافظ بر این شالودۀ اصلی، مهم و همیشه تازه تنیده و بافته شده است. از انتقادهای دینی، عرفانی، اخلاقی و اجتماعی گرفته تا انتقاد بر طرز غزل پیش از خود و بنیاد نوعی دیگر و تازه‌تر دیدن و سرودن غزل که در زمان خود بزرگ‌ترین جنبش ادبی بر علیه شعر گذشته و معاصر حافظ است و بعدها الگوی جنبش ادبی نوین ایران و ظهور نیمایوشیج می‌شود.

انتقاد و اعتراض حافظ یکی از بی‌بدیل‌ترین و زیباترین روش‌های عملی است که نتیجه‌ای بس مهم دارد: احترام به انسان و جایگاه او در عالم هستی و مقام انسان در اجتماع؛ انسانی که او آن را «مرد خدا» می‌نامد. همچنین بخشیدن نوعی فاعلیت جدید به انسان و مخاطب شعر خود که این یکی از مهم‌ترین ویژگی‌ها یا خصلت‌های جنبش ادبی حافظ است. اینکه هر کسی با هر توان، خواست، آگاهی و .... می‌تواند در دریای شعر او آزادانه به سیر و فهم و درک و نقد و نظر برسد.

این کتاب  گزینه‌‌ای مشتمل بر صد غزل انتقادی حافظ به روایت هیوا مسیح است. آنچه در این کتاب اهمیت و تازگی دارد، تقطیع نیمایی شعر حافظ است و زیرهم‌نویسی روشمند آنها که می‌تواند معیاری برای نیمایی‌نویسی هرگونه شعر اعم از کهن و نو باشد. با این همه نگارندۀ این کتاب در برخورد تازه با شعر حافظ، بر آن است یک ابژۀ تاریخی را از مدار پیوسته و همواره مکرر تاریخ به بیرون یعنی به امروز و شاید به فردا پرتاب کند. بی‌آنکه در اصل معنای شعر حافظ دخالت و خللی ایجاد شود. بنابراین شکل «زیرهم‌نویسی» امروزی شعر حافظ، ممکن است بتواند نسل‌های جوان امروز و در راه را از طریق برخوردی همسو با خواست و روحیۀ زمانه، متوجه گوهره و جوهرۀ شعر زیبای حافظ در سیستم زبان فارسی کند.

شکل نوشتاری جدید شعر حافظ، ممکن است معنا و معرفت و گوهرۀ شعر حافظ را به نسل نوسرایی که چندان علاقه‌ای به دیوان‌های بزرگ نشان نمی‌دهد، بازگرداند، ذائقۀ جدید ایجاد کند و ذوقی جدید در خوانندۀ جوان فراهم آورد. زیرهم‌نویسی امروز شعر حافظ که بر مبنای منطق زیرهم‌نویسی نیمایی و شعر سپید انجام شده، هیچ چیز از شعر حافظ کم نمی‌کند، بلکه آن را مبدل به متنی نو و امری امروزی‌تر می‌کند. لحن و نحو شکل تازه‌ای به خود می‌گیرد. گاه تأکیدهایی بر کلمه‌ای می‌شود که در خواندن غزل در شکل نوشتاری سنتی این اتفاق نمی‌افتد. شکل نوشتاری جدید شعر حافظ ثابت می‌کند که شعر راستین در هر شکلی حقیقت جوهری خود را کاملاً حفظ می‌کند.

مبنای انتخاب غزلیات در این کتاب به این صورت بوده است:

1. افزون بر توجه به برخی غزل‌های مشهور حافظ، انتخاب غزل‌های با شهرت کمتر یا بدون شهرت نیز مطمح نظر بوده است.

2. غزل‌هایی انتخاب شده که به دلیل نوع بحر و وزن قابلیت مانور بیشتری در زیرهم‌نویسی دارند.

3. زیرهم‌نویسی یا تدوین هر غزل بر مبنای لحن و وزن، اهمیت قافیه و ردیف انجام شده است. گاه تکیۀ لحن در وزن بر ردیف و قافیه است؛ در تدوین کتاب نیز بر ردیف و قافیه به عنوان یک سطر تکیه شده است.

4. در شیوۀ تدوین، نظام مصراع و بیت به هم می‌ریزد؛ اما وزن سر جای خود است. بنابراین مصراع جای خود را به سطر می‌دهد و بیت جای خود را به پاراگراف.

5. رعایت نکردن شیوۀ الفبایی؛ تنها حسن الفبایی شدن غزلیات حافظ و دیگران، دست‌یابی آسان به غزل‌ها است؛ اما خواننده را با متنی روبرو می‌کند که به لحاظ زمانی اصل نیست. به همین دلیل در این کتاب شیوۀ الفبایی غزلیات رعایت نشده است.

6. منبع این گزینه، حافظ تصحیح استاد بهاءالدین خرمشاهی و استاد هوشنگ ابتهاج است که به نظر نگارنده کامل‌ترین و دقیق‌ترین تصحیح‌ها از دیوان حافظ هستند.