معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی بیستون سنگ‌نبشتۀ داریوش اول است. هنری رالینسن، افسر نظامی بریتانیایی، که در دوران سلطنت محمدشاه قاجار به ایران آمده بود، هنگام عبور از دامنۀ کوه بیستون در سال 1835م/1251 هـ.ق صورتی از سنگ‌نبشتۀ بیستون تهیه کرد و با خود به انگلستان برد. رالینسن پس از سال‌ها تلاش و موفقیت در خواندن سنگ‌نبشتۀ و رمزگشایی کامل‌تر خط میخی پارسی باستان، ترجمۀ فارسی سنگ‌نبشتۀ را آماده کرد و به حضور محمدشاه فرستاد. حاج میرزا آقاسی دستور داد تا لسان‌الملک، مؤلف ناسخ‌التواریخ، مقدمه‌ای بر ترجمۀ رالینس بنگارد. تاریخ مقدمه و رونوشت به سال 1263 هـ.ق است. سنگ‌نبشتۀ بیستون در این نسخه هشتادوپنج فقره در پنج خانه نوشته شده است: خانۀ اول مشتمل بر نوزده بند، خانۀ دوم شانزده برند، خانۀ سوم چهارده بند، خانۀ چهارم نوزده بند و خانل پنجم خوانده نشده است. از دست‌نویس اصلی ترجمۀ رالینسن اثری در دست نیست.

رمزگشایی خطوط سنگ‌نبشتۀ بستون، سرآغاز فصلی نو در مطالعات باستان‌شناسی و خاورشناسی و کشف بخش‌هایی از تاریخ ناشناختۀ ایران باستان و برخی اقوام و ملت‌های هم‌جوار بوده است. رالینسن ویرایش و ترجمۀ نسخۀ پارسی باستان و بابلی سنگ‌نبشتۀ بیستون را به همراه حواشی و تحقیقاتی دربارۀ سایر سنگ‌نبشته‌های هخامنشی در مجلۀ انجمن سلطنتی آسیایی در لندن منتشر کرد. با وجود زحمات طاقت‌فرسای رالینسن برای رونوشت سنگ‌نبشتۀ، طبعاً نسخۀ رونوشت بدون عیب و نقص نبود. رالینسن در رشتۀ زبان‌شناسی و تاریخ تحصیلاتی نداشت، اما در مدتی کوتاه توانست چند زبان را بیاموزد و به دانشمندی بزرگ بدل گردد.

نسخۀ خطی پیش‌رو با عنوان شرح حال داریوش به شمارۀ 291ف؛ . شناسه کد 813243، در 20 برگ، هر برگ 12 سطر کامل و اندازۀ سطور 80×185میلی‌متر است. نسخه دارای تزئینات جلد تیماج قرمز، یک‌لایی 145×260 و تزئینات متن سرفصل‌ها با مرکب قرمز، خط نستعلیق خوش و کاغذ از نوع فرنگی است. در برگ اول این نسخه، در کنار اطلاعات ثبتی اثر، دو تاریخ 1282 و 1322 قید شده است.

باوجود جستجوهای بسیار در کتابخانه‌های مرجع (ملی، مجلس شورای اسلامی، آستان قدس رضوی، گلستان، اداره کل اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و ...)، نسخۀ اهدایی رالینسن به دربار محمدشاه قاجار یافت نشد، اما غیر از نخسۀ خطی متعلق به لسان‌الملک، سه نسخۀ دیگر از رونوشت این اثر نیز در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با عنوان ترجمه کتیبه بیستون نگارش عمادالسیفی القزوینی با شمارۀ مدرک 26357ـ10 و کتابخانۀ دانشکدۀ  حقوق و علوم‌سیاسی دانشگاه تهران با عنوان ترجمۀ خطوط قدیمه بیستون، با کد دستیابی [200ـ ج] ـ 49781 و نشریۀ نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با عنوان ترجمۀ خطوط کوه بیستون، با کد دستیابی 291 نگهداری می‌شود. به گمان نویسنده ایت سطور چاپ نخستین ترجمۀ پارسی باستان سنگ‌نبشتۀ بیستون با تغییرات قابل توجهی از نسخۀ خطی متعلق به لسان‌الملک در کتاب آئینه اسکندری آمده است که سه نخسه خطی آن در دو کتابخانۀ ملی ایران با کد دستیابی 2393/ف و کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با شماره‌های ثبت 5395 و 24108 موجود است. اثر پیش رو نخستین ترجمه‌ای است با عنوان شرح حال داریوش (ترجمۀ خطوط کوه بیستون) که با شمارۀ 291 ف در کتابخانۀ ملی ایران نگهداری می‌شود. در این کتاب ضمن مقایسۀ متن لسان‌الملک با دو ترجمۀ چدید به همراه تعلیقه‌نویسی، عکس‌ها و طرح‌ها با تفصیل بیشتر به آن پرداخته شده است.

از انتشار نخستین ترجمۀ رالینسن تاکنون، زبان‌شناسان بزرگی این سنگ‌نبشته را به زبان‌های گوناگون ترجمه کرده‌اند. در دهۀ 1990 م دو ترجمۀ تازه از نخسه پارسی باستان سنگ‌نبشتۀ بیستون انتشار یافت: ترجمۀ نخست را رودیگر اشمیت، استاد بازنشستۀ دانشگاه زاربرو کن آلمان، در سال 1991 م به زبان انگلیسی منتشر کرد و ترجمۀ دیگر را پیر لوکوک، استاد بازنشسته مدرسۀ مطالعات عالی در سوربُن پاریش در سال 1997 م به زبان فرانسه نوشت. ترجمۀ فارسی لسان‌الملک از سنگ‌نبشتۀ بیستون تفاوت‌های زیادی با ترجمه‌های امروزی، به‌ویژه در خوانش واژه‌ها دارد. از این‌رو، برای نشان دادن تفاوت‌های و درک بهتر محتوای سنگ‌نبشته، برگردان فارسی نازیلا خلخالی از ترجمۀ لوکوک، ذیل متن لسان‌الملک آمده است. برای اطمینان از درستی این ترجمه، متن آن با اصل ترجمۀ فرانسوی لوکوک و نیز ترجمۀ انگلیسی اشمیت مقایسه شده و در پاورقی آمده است.

این پژوهش صرفاً به بازخوانی، بازنویسی و تعلیقه‌نویسی نسخۀ خطی و مقایسه با جدید‌ترین ترجمه‌ها اختصاص دارد.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

دربارۀ بیستون

موقعیت جغرافیایی

سنگ‌نبشتۀ بیستون

بیستون از دید سیاحان

هنری رالینسن

میرزا محمدتقی‌ لسان‌الملک سپهر

نسخۀ خطی لسان‌الملک

تصاویر

منابع