معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

متن سریانی موسوم به «رویدادنامۀ خوزستان» یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی برای سال‌های پایانی حکومت ساسانی و برآمدن اعراب مسلمان به شمار می‌آید. این متن چه به لحاظ تاریخ نگارش و چه از حیث اهمیت اخبار تاریخی جایگاهی ویژه میان منابع مکتوب سریانی برای دوران ساسانی دارد. منابع مکتوب سریانی برای سال‌های پایانی حکومت ساسانیان به دو دستۀ منابع سریانی شرقی و غربی تقسیم می‌شوند. سنت نگارش سریانی شرقی متعلق به کلیسای شرقی نسطوری و سنت نگارشی سریانی غربی متعلق به کلیسای ارتدوکس سریانی یا همان کلیسای یعقوبی بوده است. هر دو سنت نگارشی شامل منابعی مهم برای بازسازی تاریخ دوران ساسانی در گونه‌های مختلف ادبی هستند. در این میان مهم‌ترین این گونه‌ها، رویدادنامه‌ها و تواریخ کلیسایی و دنیوی هستند. متن موسوم به «رویدادنامۀ خوزستان» متعلق به سنت تاریخ‌نگاری سریانی شرقی است.

خطوط اولیه رویدادنامۀ حاضر به شرح داستان شورش بهرام چوبینه علیه هرمزد چهارم ساسانی می‌پردازد، واقعه‌ای که در حدود سال‌های ۵۸۹ تا ۵۹۹ میلادی اتفاق افتاد. آخرین اشارات تاریخی داستان از نظر زمانی در اوایل دوره اسلامی، به‌خصوص مرگ جاثلیق مار امّه در سال ۶۴۹ میلادی است. به این ترتیب این متن، زمانی حدود ۶۰ سال را که از پرحادثه‌ترین دوران تاریخی ایران و غرب آسیاست روایت می‌کند. در این دوره شاهنشاهی ساسانی با فتح تمام آسیای غربی و مصر، به اوج قدرت و گسترش جغرافیایی خود رسید. اما در همین زمان نیز با شکست از لشکریان اسلام، پادشاهی ساسانی به پایان رسید و قدرت بی‌سابقه اسلام تمام آسیای غربی و بیشتر شمال آفریقا را درنوردید و با از پای درآوردن پادشاهی ساسانیان و امپراتوری بیزانس (روم شرقی) پایه‌های اولیه خلافت اسلامی گذشته شد.

بخش اول رویدادنامه با ذکری کلی از فتوحات پایان پذیرد و با جلورفتن در زمان، از ناآرامی‌های کلیسایی در نصیبین در دوران مار امّه، جاثلیق کلیسا در اوایل دوران اسلامی و مشکلات مردم نصیبین که منجر به دخالت امیر مسلمان آنجا نیز شد، سخن می‌گوید. به نظر می‌آید این بخش تعلیقی، اضافاتی باشد در مورد اخبار روز و کمی بعد از مرگ مار امّه در سال ۶۴۹ میلادی نوشته شده باشد. از جمله قسمت‌های دیگر این بخش، داستان‌های عجیبی از جامعه یهودیان و مانویان منطقه بین‌النهرین است که از طرف رویدادنامه‌نویس کافر و دشمن دانسته شده و جنایت‌های غیرقابل باور و مغرضانه‌ای به آنها نسبت داده شده است. لحن روایی و محلی این بخش این امکان را می‌دهد که تصور کنیم نویسنده بخش اول، که به احتمال زیاد ساکن یکی از مناطق اطراف نصیبین بوده، فقط مشغول گزارش روایات شفایی رایج در منطقه خود بوده است. اینکه در این داستان‌ها، مسیحیان پیروز قدرتمند معرفی می‌شوند، احتمالا نشانه‌ای است از موقعیت مناسب نصطوریان یعنی همکیشان نویسنده، در دوران مار امّه و اوایل دوره اسلامی. داستان مار الیاس، اسقف مرو و غسل تعمید یکی از شاهان محلی مرو در این بخش کاملا بی‌ربط به بقیه رویدادنامه بوده و حتی بخش آخر آن است.

بخش دوم و کوتاه‌تر رویدادنامه، بخش خاصی است که جزئیاتی را در مورد فتوحات اسلامی در خوزستان شرح می‌دهد. به همین دلیل است که این متن به «رویدادنامه خوزستان» شهرت یافته، هرچند که بخش آخر تنها از چند بند تشکیل می‌شود. نویسنده یا کسی که این بخش را به رویدادنامه اصلی اضافه کرده، در اینجا به فتوحات اسلام باز می‌گردد و با توضیحات بیشتر در مورد جنگ‌های سوریه و جنوب بین‌النهرین از جمله ذکر اسم خالد بن ولید و سعد بن ابی‌وقاص و پایه‌گذاری شهرهای بصره و کوفه، به جزئیات فتح خوزستان به دست ابوموسی اشعاری می‌پردازد. بخش‌هایی از اطلاعات این بخش در گزارش‌های بلاذری و طبری هم یافت می‌شود، اما جزئیات خاصی نظیر ساختار شهر شوشتر، آخرین پناهگاه هرمزدان مدافع ساسانی خوزستان و کشته‌شدن اسقف شهر اهواز در زمان جنگ تنها در این رویدادنامه آمده‌اند. آخرین بخش‌های رویدادنامه به شرح کوتاهی از خانه کعبه و ارائه فهرستی از شهرهایی می‌پردازد که در دست اعراب بودند و به بخش‌های قبلی در مورد شهرهای پایه‌گذاری شده توسط سلوکوس و کلاً کتاب‌های جغرافیایی ساسانی و اسلامی شباهت زیادی دارد. اهمیت بخش‌های آخر رویدادنامه شاید در تثبیت ترتیب تاریخی و زمانی فتوحات اسلامی و بعضی جزئیات تاریخ اسلام باشد. ذکر نام حضرت محمد (ص) در این رویدادنامه، آن را به یکی از قدیمی‌ترین منابع در مورد پیامبر اسلام در خارج از دنیای مسلمانان تبدیل می‌کند. شرح فتوحات صاعقه‌آمیز خالد و سعد یادآور روایات اسلامی هستند که بعضی دانشمندان در مورد دقت آنها شک کرده‌اند. متأسفانه رویدادنامه حاضر در دست‌دادن به تاریخ امساک زیادی به خرج می‌دهد و به فهم ما در مورد تاریخ دقیق وقایع کمکی نمی‌کند. هدف نویسنده به‌وضوح ارایه رویدادنامه‌ای سنتی مانند «رویدادنامه پاک» نبوده و بیشتر به یادداشت‌های شخصی یک شاهد عینی یا کسی که در زمان نزدیک به وقایع زندگی می‌کرد شباهت دارد.

متأسفانه نشانی از نام نویسنده متن در نسخه خطی باقی نمانده است و از شواهد درون‌متنی نیز نمی‌توان او را بازشناخت. تاریخ نگارش این متن را نیز نمی‌توان با قاطعیت مشخص کرد؛ با این حال تاریخ نگارش بخش نخست متن باید بسیار نزدیک به حوادث ذکرشده در آن باشد و با توجه به آخرین اخبار موجود در این بخش، تاریخ نگارشش را باید میان سال‌های ۶۵۰ تا ۶۶۰ میلادی دانست.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

راهنمای حرف‌نویسی الفبای سریانی

نقشه‌ها

مقدمه:

رویدادنامه خوزستان، زمینه‌های تاریخی

ساختار متن

نویسنده، زمان و مکان نگارش

نسخه‌شناسی

سوابق پژوهشی

رویدادنامه سریانی موسوم به رویدادنامه خوزستان (ترجمه متن و تعلیقات)

1. پادشاهی هرمزد و شورش بهرام چوبینه، 589 م.

2. سلطنت خسرو دوم اپرویز

3. مرگ یشوع‌یهب اول

4. گریگوری اهل کشکر و اختلاف نظر با سبریشوع

5. آغاز داستان جبرائیل اهل سنجار

6. خسرو دوم اپرویز و نعمان سوم

7. شورش فوکاس، فرار ثنودوسیوس، جنگ دارا

8. بازگشت به تاریخ کلیسا

9. داستان اختلاف بین رهبانان

10. بازگشت به تاریخ جنگ

11. لشکرکشی هرقل و مرگ خسرو دوم اپرویز

12. جانشینان خسرو دوم اپرویز

13. یزدگردسوم و آغاز فتوحات اسلام

14. بخش‌هایی از تاریخ کلیسا

15. آغاز بخش الحاقی (؟)، روایت فتح خوزستان

16. عملیات خالد بن ولید در غرب

17. اطلاعات در مورد اعراب

پیوست 1: فتح خوزستان: یک ارزیابی تاریخ‌نگارانه

پیوست 2: متن سریانی