معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب دربردارندۀ اصطلاحات، توضیحات، مثل‌ها و آگاهی‌های ادبی و تاریخی دست اولی است که برخی را در منابع دیگر نمی‌توان یافت و بسیاری از نقل‌ها و اظهارنظرهای آنندرام مخلص، بی‌شک برای نخستین بار در معرض داوری شیفتگان ادبیات فارسی قرار می‌گیرد.

سدۀ دوازدهم هجری را دورۀ انقراض و افول پادشاهی تیموریان نامیده‌اند. دو دهۀ نخست این دوره هم‌زمان بود با نیمۀ دوم پادشاهی اورنگ‌زیب عالمگیر پادشاه. آنندرام مخلص لاهوری که پدر و پدربزرگش از راجه‌های منطقۀ لاهور و از ملازمان دربار بودند، در سال 1107 قمری دیده به جهان گشود و دوران کودکی خود را تا سن یازده‌سالگی در دوران نسبتاً آرام سلطنت همین پادشاه سپری کرد. ولی دوران تحصیل و نوجوانی و جوانی او یکی از خونبارترین دوران تاریخی هند بود. آنندرام مخلص لاهوری در ابتدای سلطنت محمدشاه، زندگی اجتماعی و سیاسی‌اش را آغاز کرد و در سال 1132 قمری پس از درگذشت پدرش راجه هردی رام و در حالی که 25 سال بیش نداشت، به دربار تیموری راه یافت و مهم‌ترین و ارزشمندترین سال‌های زندگی خود یعنی سی سال از عمر 57ساله‌اش را در دوران این پادشاه گذرانید. او عاقبت در سال 1164 بر اثر ابتلا به بیماری ذات الجنب در خانه‌اش در دهلی درگذشت.

او یکی از مهم‌ترین شاعران و نویسندگان پارسی‌گو بین هندیان است که راه طولانی‌تری برای رسیدن به این سطح طی می‌کرد، بیانگر علاقه و استعداد او در فارسی‌گویی و فارسی‌نویسی است. او از آن گروه هندیانی است که زبان شعرا و نویسندگان ایرانی را زبان معیار می‌داند و تصرف در الفاظ و نوآوری در ترکیبات را حق مسلم آنان می‌داند و نوآوری‌های هندیان و معادل‌سازی‌های آنان را فارسی‌تراشی می‌داند. با این حال از نقد آثار ایرانیان نیز خودداری نکرده و گاه ایرادات بجایی هم بر شعر شاعران ایرانی گرفته است.

دیوان مخلص، چمنستان، رقعات مخلص، کارنامۀ عشق، بدایع وقایع، هنگامۀ عشق، پری‌خانه، مرآت الاصطلاح، تهنیت‌نامه، دستورالعمل و .... از آثار برجای‌مانده از او هستند.

مرآت الاصطلاح ارزشمندترین اثر مخلص است که نگارش آن را در نهم ربیع الاول سال 1157 قمری به پایان برد و در سال 1158 آن را بازبینی و تکمیل نمود. با آنکه نویسنده خود این کتاب را بیاض خوانده، در نگاه اول بیشتر به یک فرهنگ اصطلاحات فارسی می‌ماند؛ ولی در حقیقت این کتاب یک دانشنامۀ ارزشمند مشتمل بر موضوعات گوناگونی چون تاریخ، ادبیات، فرهنگ، گیاه‌شناسی، طب، نسخه‌شناسی، مردم‌شناسی و ... است.

کتاب با دیباچۀ کوتاه مؤلّف آغاز شده و پس از آن سرواژه‌ها طبق ترتیب الفبایی حروف اوّل و دوم آمده‌اند. بدین ترتیب که در ذیل باب الف مدخل­هایی آمده که با همین حرف آغاز شده­اند و به همین صورت تا حرف "ی" و در هر باب ترتیب الفبایی در حرف دوم نیز رعایت شده است. برای مثال در باب الف ذیل فصل­ الباء واژه‌هایی آمده که دو حرف اوّل و دوم آن "اب" می­باشد. نویسنده در اکثر موارد پس از توضیح تلفّظ و معنی، یک یا دو شاهد شعری را از شعرای معتبر آورده است. همچنین در حین پرداختن به شرح لغات و اصطلاحات، جای­جای نقل­ها، لطیفه‌ها، شرح‌حال­ها و فایده‌هایی را گنجانده است و در پایان هر باب امثال موزون و غیرموزونی را که با همان حرف آغاز شده‌اند، بدون رعایت ترتیب الفبایی حروف دیگر آورده است.

مرآت­ الاصطلاح نسبت به فرهنگ­هایی که قبل و بعد از آن نوشته شده­ اند، ویژگی­های منحصربه‌فردی دارد و خود مؤلّف نیز به اهمیّت کار خود واقف بوده است. او در دیباچۀ مختصر کتاب چنین می­نویسد: «... بر خلاف فرهنگ­نویسان که به تحریرِ لغات قدیم مصروف بوده، به تحقیقِ مصطلحات فارسی­‌گویان تازه توجّهی ننموده­‌اند، در حلِّ معانی آن رساله­‌ای رنگین­تر از اوراق لاله مرقوم باید نمود. کمر سعی به میان همّت بستم و روزگاری دراز استخوان شکستم تا آنچه بالقوّۀ خیال بود، به فعل انجامید؛ یعنی از خدمت زبان­دانان معتبر به پایۀ تحقیق رسید. بنای تحریر بر حروف تهجّی گذاشتم و برای هر حرف بابی مشعّر بر فصل­ها که آن نیز مطابق حروف تهجّی است و در سر هر حروف رعایت باب منظور داشته، آخر هر باب امثال آنچه نزدیک زبان­دانان صحّت دارد، نگاشتم».

امّا می­توان مزایای دیگری را هم برای این اثر برشمرد که برخی از آنها به شرح ذیل­‌اند: 1. امثال فارسی و معادل‌های هندی آنها که بیش از فرهنگ‏ها و کتاب‏های مشابه است. 2. با آنکه به اذعان مؤلّف نقل‌ها، لطیفه­ها و فایده­های مندرج در کتاب، آن را از حالت فرهنگ خارج و به بیاض شبیه کرده است، ولی همین ابتکار مؤلّف از یکنواختی متن کاسته و آن را به دانشنامه­ای ارزشمند بدل کرده و سبب تفاوتش از فرهنگ‏های مشابه می‏شود. مخلص در جای‌جای کتاب اشعار و خاطراتی را نقل کرده و در آنها اطلاعات بسیاری را از احوال و افکار خویش ارائه کرده است که در شناختن شخصیّت وی بسیار مفید است. 3. هندو و هندی­زبان بودن مؤلف و تخصّصش در امور دیوانی و انشاء سبب شده است تا اطلاعات دست اوّلی را در خصوص مکاتبات و مراودات درباری به خوانندگان ارائه دهد؛ از جمله ذکر دقیق آداب و رسوم هندوها و مسلمانان شبه‏ قاره. 4. بحث‏های انتقادی دربارۀ واژه‌سازی، معنی‌شناسی و بیان اختلاف نظر و اعتقاداتِ دیگران و نقد و بررسی صحّت و سقم آنها. در این بحث‏ها، مخلص معتقد است که در واژه‏ و ترکیب‌سازی باید اهلِ زبان را ملاک قرار داد و فقط زبان‌دانان شایستۀ نوآوری در این زمینه­‌اند. 5. بررسی و دقّت در جزییات زندگی معاصران و محیط اطراف و گزارش دقیق آنها؛ مثلاً ذیل نام سالک یزدی که شاهدی ازو می‏آورد، نکاتی دربارۀ مهاجرت و اقامتش به دکن ذکر کرده است یا در ذیل کاغذ باد توضیحاتی درباره کاربرد آن در دهلی می­دهد؛ از این‌رو به ندرت از سخنورانِ سبک خراسانی و عراقی شواد و سندهایی را آورده است. 6. در این اثر اطلاعات ارزشمندی از دو منبع: حجّت ساطع و امثال میرزا محمد قزوینی که اکنون نشانی از آنها نیست، نقل شده و اطلاعاتِ مندرج در آنها به ما رسیده است. 7. علاوه بر اطلاعات ادبی، مخلص به معرفی برخی آداب و رسوم رایج در هند و ایران و بیان شباهت‌های آنها پرداخته است. 8. او اطلاعات ارزشمندی در باب صادرات فواکه و تولیدات اشیای نفیس و مقایسۀ کیفی و کمیت آنان و نرخ‌های اجناس متفرقه به دست می‌دهد. 9. به‌خوبی به توصیف دربار دهلی می‌پردازد و اسامی مناصب مختلف، نحوۀ اعطای خلعت‌ها و اهدایف تحفه‌ها به امرا و سفرا را بازگو می‌کند. 10. افزون بر شرح اصطلاحات ادبی، بسیاری از اصطلاحات مربوط به هنرهای دیگر از جمله خوشنویسی و نقاشی را توضیح داده است.

با وجود اهمیّت کتاب مرآت­ الاصطلاح، نسخ خطّی آن کمیاب و انگشت‏ شمار می­باشد. در تصحیح این کتاب از سه نسخۀ خطّی کامل استفاده شده است؛ مصححان پس از پایان مقابله از وجود نسخه‌ای دیگر در کتابخانۀ انجمن ترقّی اردو آگاهی یافتند و برخی از موارد مشکوک را با آن نسخه نیز مقابله کردند. در نتیجه نسخۀ یادشده را هم به سه نسخۀ پیشین افزوده و در اینجا ویژگی‏های نسخه‌شناسی هر چهار نسخه، به ترتیب معرفی می‏شود:

1) نسخۀ کتابخانۀ خدابخش با حرف اختصاری "خ":  نسخه اساس این تصحیح، نسخه­ای نسبتاً کامل از کتاب مرآت­ الاصطلاح نوشتۀ رای رایان آنندرام مخلص لاهوری (م. 1164ق) است که در سال 1157ق تألیف آن به پایان رسیده است. مشخّصات این نسخه به این شرح است: شماره و محل نگهداری: این نسخه به شمارۀ 810 در کتابخانۀ خدابخش واقع در شهر پتنا در هندوستان نگهداری می­شود. 2) نسخۀ موزۀ بریتانیا با حرف اختصاری "ب": بررسی اوّلیّه این نسخه خطّی پیشتر در سال 2009م. توسّط  چندر شیکهر در لندن صورت پذیرفت و بعداً نسخۀ عکسی آن به لطف پروفسور رحیم رضا، استاد بازنشستۀ دانشگاه ناپل، ایتالیا، در اختیار مصحّحان قرار گرفت. شماره و محل نگهداری: اصل نسخه به شماره   Or.1813در موزۀ بریتانیا در لندن بوده است. 3) نسخۀ کتابخانۀ دانشگاه پنجاب لاهور با حرف اختصاری " ل": لوح فشردۀ این نسخه به لطف آقای دکتر نجم ­الرّشید، دانشیار محترم گروه زبان و ادب فارسی در دانشگاه پنجاب، در اختیار مصحّحان قرار گرفته است و مشخّصات آن به این شرح است: شماره و محل نگهداری: این نسخه به شماره acc:866 در کتابخانه دانشگاه پنجاب واقع در لاهور پاکستان نگهداری می‌شود.  

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

مقدمه

احوال و آثار رای آنندرام مخلص لاهوری

سال‌شمار زندگی آنندرام مخلص

معرفی مرآت الاصطلاح

دیباچۀ مؤلف

متن کتاب

پیوست یک: ملخّص بیاض مخلص

پیوست دو: ملتقط مناصب

نمایه