معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در این کتاب به واسطه تقسیم‌بندی موضوعی گزین‌گویه‌ها، تشتتی که به واسطه پراکنده‌گویی‌های نیما در ارائه نظراتش وجود داشت و گاه تناقضاتی را به نظر می‌رساند، از بین رفته و انسجام اندیشه او بیش از پیش آشکار شده است.

در تاریخ‌ تطور ادبیات‌ ایران‌، هیچ‌ مقطع‌ زمانی‌ به‌ اندازه‌ مقطع‌ زمانی فعالیت‌ ادبی‌ نیما دستخوش‌ بحران‌ و رفورماسیون‌ نبوده‌ است‌؛ چراکه‌ در این‌ برهه به‌ دنبال‌ روی‌ کار آمدن‌ حکومت‌ پهلوی‌ و اصراری‌ که‌ در مدرنیزه‌ کردن‌ بافت‌ سنتی‌ جامعه‌ وجود داشت‌، جامعه‌ با دگرگونی‌های‌ ساختاری‌ و بحران هویت‌ و شناورشدن‌ ارزش‌ها و ضدارزش‌ها مواجه‌ شده‌ بود و نیما نماینده‌ای‌ از این‌ نسل است‌ و هیچ‌ یک‌ از آثار ادبی‌ او بی‌تأثیر از این‌ تحولات‌ نیست‌. از دیدگاه‌ جامعه‌شناسی‌ یکی‌ از مهم‌ترین‌ دلایل‌ سنت‌گرائی‌ مردم‌ ایران‌، عدم‌ وجود حلقه روشن‌ فکری‌ کارآمد و مؤثر بوده‌ است‌. به‌ عبارت‌ دیگر طبقه‌ خواص‌ و نخبگان‌، علاوه‌ بر اینکه درصد ناچیزی‌ از جامعه‌ را تشکیل‌ می‌دادند، به‌ دلیل‌ آمار بالای‌ بی‌سوادی‌ و عدم‌ وجود رسانه‌های‌ ارتباطی‌ مطلوب‌ و نیز بی‌اعتمادی‌ مردم‌ نسبت‌ به‌ اهداف‌ و نیات‌ آنان‌، قادر به‌ سمت‌وسو دادن‌ افکار عمومی‌ نبوده‌اند و لذا عامه‌ مردم‌ در ورطه‌ این‌ بحران‌ هویت‌ که‌ متعاقب‌ مواجهه با نشانه‌های‌ تمدن‌ جدید حادث‌ شده‌ بود، تنها و بی‌راهنما قرار گرفته‌ بود و ناگزیر از واکنش انفعالی‌ بودن.

اولین بار داریوش آشوری گزین‌گویه را معادل aphorisme به کار برد؛ اما آنچه در تعریف این واژه یعنی کلمات قصار (و نه گزین‌گویه) در فرهنگ‌های انگلیسی ـ فارسی اصطلاحات ادبی آمده است، تعریف جامع و مانع گزین‌گویه نیست. چنان‌که ژاک دریدا این واژه را نه بر محور تحدید و اختصار بلکه از باب نابی و نابهنگامی و با «گزینش» در متن نمایشنامۀ «رومئو و ژولیت» انجام می‌دهد.

بر این اساس گزین‌گویۀ برآمده از متن، کلامی است که بیرون از مأخذ خویش نه‌تنها حفظ معنا می‌کند، بلکه سطوح معنایی بیشتری می‌یابد و چون معمولا از پیش قرار نبوده که چیزی باشد، در ضمن ناب بودن نابهنگام نیز هست. برآوردن گزین‌گویه بدین سبک به اصطلاح زبانی نیما مستلزم یافتن «نقطه نظر مخصوص» و دریافتن «طرز کار» است؛ از آنگونه که او خود در تمایز روش تألیف اثر ناتمامش «تاریخ ادبیات ولایتی» با تذکره‌نویسی‌های مرسوم گفت: «این کار را از نقطه‌نظر مخصوصی انجام می‌دهم که دیگران نمی‌توانند به وسیلۀ ضبط کتب، این عمل را از روی آنها به هوس انجام بدهند».

شاید نخستین چیزی که توجه خوانندۀ آثار منثور نیما را به خود جلب می‌کند، نثر ویژه یا به تعبیر خودش «نثر فنی» او باشد که چه در لفظ و چه در معنا، نسبتاً مغلق و دیریاب است. به بیان نیما: «نثر فنی عبارت از نثری است که مزۀ هنر هم به آن داده شده و می‌خواهد بهتر تعبیر کند. به محض اینکه قدرت هنری به کار رفت؛ نثر، نثر فنی می‌شود ولو اینکه مغلق باشد ـ مغلق بودن لایحی ندارد ـ باید فرض کنیم که این هم زبانی است». نمد این تعقید با هرچه پیش‌رفتن در خواندن نوشته‌های نیما و انس‌گرفتن با زبان نوشتاری او کمتر می‌شود.

نکاتی دربارۀ این کتاب: در برآوردن گزین‌گویه‌ها به کنش‌مندی کلام نگریسته شده نه به میزان توافق با متن. برای هرچه موجزترشدن گزین‌گویه‌ها، در برخی موارد جملات نامرتبط با اصل موضوع از متن گزین‌گویه حذف شده‌اند. کثرت گزین‌گویه‌ها در برخی از موضوعات و قلت‌شان در برخی دیگر، به میزان موجودی و تکرار آن مفهوم در متون برجای‌مانده از نیما بوده است.

برش‌هایی از کتاب:

آزاداندیشی: کسی که آزاد فکر می‌کند، تابع عده‌ای نمی‌شود. اگر می‌شود، تابع آنی‌ست. متفکر آزاد، کمونیست نمی‌شود. اگر کمونیزم را قبول کند، یک پله با مردم آمده است. اما خود او آیا رهرو نیست؟ آیا پا ندارد. آیا میدان دانش را نباید بیش از این بپیماید؟ (ص 23)

فهم اندک: راست است که کم‌فهمی هم نعمتی است و شعرا از روی عصبانیت و خستگی آن را ستوده‌اند ولی ببینید چقدر هم از نعمت‌هاست که انسان به واسطۀ جهالت خود از آن محروم شده است. (ص 321)