معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ایرانیان و هنرمندان آنها از چندهزار سال پیش بنیانگذار هنر و معماری ارزشمندی بوده‌اند؛ به طوری که بخشی از هنر معماری آنها مرزهای ایران را درنوردیده، تأثیرات خود را در سایر نقاط نشان داده و ارمغان‌های ذی‌قیمتی را به یادگار باقی نهادند. زوایایی از معماری ایران به ویژه قدمت و پیشینۀ آن، سبب شد پروفسور سن پائولزی ـ استاد بزرگ معماری ایتالیا ـ تعدادی از سازه‌های ایرانی مثل بنای سلطانیه به ویژه گنبد مقبره الجایتو را با معماری و گنبد کلیسای سانتاماریا دلفیوره فلورانس مقایسه کند. اما بخشی از این معماری ایران و هنرهای مربوط به آن، در خطه شمال و شمال شرقی و توسط مردمان این ناحیه حفظ شده‌اند. بخشی از شمال و شمال شرق یعنی دو ایالت بزرگ خراسان و گرگان، از مناطق بسیار حساس و پرحادثه‌ای بوده‌اند. اما پیوند و ارتباط نزدیک با فرهنگ و تمدن ایران بزرگ یکی از دلایل اعتبار تاریخی این دو ایالت در حوزه ملی بوده‌اند. شناخت تاریخ، فرهنگ، زبان، معماری و ... این دو ایالت از جمله گرگان تاریخی که محور مباحث این کتاب است، به‌خوبی می‌تواند آشکارکنندۀ قسمتی از مکنونات تاریخ و تمدن کشور بزرگ ایران باشد.

گرگان تاریخی که بنا بر نوشته کتیبه بیستون یکی از ایالات (ساتراپ‌های) عصر هخامنشی محسوب می‌شد؛ امروزه تقریبا شامل محدوده سیاسی «استان گلستان» و سیزده شهرستان و حدود هزار آبادی آن می‌شود.

نویسنده در این کتاب به پیشینۀ حدود 6000 سالۀ معماری و بافت سازه‌ها از مبتدی‌ترین تا متکامل‌ترین از نوع خود می‌پردازد.

در آغاز با معرفی استان گلستان که منطبق با مرزهای سیاسی ایالت گرگان تاریخی است، مطالب مورد توجه قرار گرفته، سپس دوره به دوره تاریخ مختصری از این خطه ارائه شده و در ادامه بافت و معماری هر دوره با شاخصه‌های آن معرفی شده است. حسن اارئه مختصر این سیر تاریخی وقایع افزون بر آشنایی خواننده با پیشینه این ناحیه، معرفی ویژگی‌های معماری هر دوره را نیز به همراه دارد؛ مثلا با شرح حوادث و تاریخ کوتاه دوره سلجوقیان در گرگان، برجسته‌ترین معماری این دوره یعنی بناهایی چون مناره مسجد جامع و امامزاده نور هم معرفی می‌شود که محصول ذهن خلاق و تلاش معماران، هنرمندان و نخبگان ایرانی آن دوران بوده است. یا با شرح وقایع عهد زیاریان و به ویژه دوران حکمرانی قابوس، معماری بلندترین برج آجری فعلی جهان یعنی میل گنبد نیز شناسانده می‌شود.

در طول تاریخ و حیات اجتماعی مردم این ناحیه، فقط دو شهر جرجان و استرآباد وجود داشتند و بقیه شامل بلوکات، روستاها و آبادی‌های فراوانی می‌شدند. در معرفی این دو شهر و توابع آنها، نگارنده از اسناد تاریخی به ویژه وقف‌نامه‌ها، هبه‌نامچه‌ها، مصالحه‌نامچه‌ها، احکام و نگاشته‌های حکام ملی و بومی، متون تاریخی و سفرنامه‌ها استفاده کرده است. برای مثال در تعدادی از اسناد تاریخی عصر صفوی، به صراحت به آسیاب‌ها، آبدنگ‌ها، کاروان‌سراها یا به سقف خالی خانه‌ها، سنگ‌فرش معابر، کوچه‌ها، بن‌بست‌های اختصاصی، بارو و برج‌ها، بازار استرآباد و راسته‌های آن اشاره شده است.

سیر تاریخی معرفی سازه‌های شهری و روستایی، از قبل از تاریخ و با تکیه بر اکتشافات، حفاری‌ها و داده‌های موجود در محوطه‌های باستانی به ویژه تپه‌های این ناحیه بوده است. اساس این خط سیر نخست از آثار به دست‌آمده از تپه باستانی «آق تپه» آغاز می‌شود که سازه‌های معماری ساده متعلق به حدود 6 ـ 7 هزار سال پیش است و با مصالح ابتدایی همچون چینه، خشت و ملاط گل ساخته شده بودند. آنگاه در دوره‌های تاریخی به ویژه از زمان هخامنشیان به بعد، از نمونه‌های بافت و معماری آثار حفاری شده و موجود مخصوصاً «قلعه ـ شهرها» یا «قلعه ـ روستاها»ی متعدد بهره گرفته شده است. پس از این دوران باستان ایران و گرگان، یعنی از قرون اولیه هجری به بعد هم معماری بناها و سازه‌های گوناگون مثل برج‌ها، گنبد و بارگاه‌ها، پل‌ها، حمام‌ها، کاخ‌ها، آسیاب‌ها و ... مورد توجه نگارنده قرار گرفته‌اند.

در یک تقسیم‌بندی دیگر سعی شده در طول مطالب ارائه شده در کتاب، بافت و معماری الف) کوهستانی (قلعه‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها، آبدنگ‌ها، خانه‌ها و ...)؛ ب) کوهپایه‌ای (فضای کالبدی عمومی شهرها، روستاها، معماری کاخ‌ها، خانه‌ها، بازارها، حمام‌ها، آسیاب‌ها، آب‌انبارها و ...)؛ ج) دشتی (قلعه‌ها، آلاچیق‌ها، خانه‌ها و ...) جدا از یکدیگر مورد توجه قرار گرفته‌اند. هرچند ویژگی‌های آنها به ویژه در بخش معماری مساکن مردم به ویژه در حوزه روستاها کاری جدانشدنی است؛ مثلا سقف سفالپوش، کف لمبه‌کوبی، جرزهای خشتی و چینه‌ای و ... تقریبا در تمام خانه‌های روستایی و شهری یک شکل و یک هیئت بوده‌اند یا سقانفارهای موجود در شهرها و روستاها شباهت زیادی با هم داشته‌اند.

در حوزۀ ارائه تصاویر زیاد، عکس‌هایی مربوط به بافت شهرها، روستاها، کاروان‌سراها، حمام‌ها و ... که دوونیم سال از وقت تألیف کتاب را به خود اختصاص داده است، در حدود 1000 قطعه عکس در این کتاب ضمیمه شده است.

شاخص‌ترین بافت‌ها و معماری قدیمی و زیبای این منطقه به ترتیب در گرگان (استرآباد سابق)، گمیشان و چند مورد استثنایی در بناور، خواجه نفس، بندر گز، کفشگیری و سایر مناطق دیده می‌شوند.

برای آشنایی خواننده با کهن‌ترین و برجسته‌ترین خانه‌های به‌یادگار مانده، مؤلف سعی نموده نخست به بافت و معماری برونی بناها از درون معابر پرداخته و سپس با شناساندن معماری و هنرهای سردرها به وسیله ارائه تصاویر، به معرفی هشتی‌ها، حیاط‌ها و سپس اطاق‌ها و انباری، حالت زنده‌ای برای ورود به این خانه‌ها داده است. در بخش ایران باستان نمونه‌های اندکی از معماری بناهای آن دوران به همراه تعداد کمی تصویر برای قیاس با نمونه‌های مشابه در ایالت گرگان در آن دوران آورده شده است.

این کتاب در دو جلد و با تیراژ 1500 نسخه در سال 1394 و توسط انتشارات سفیر اردهال تهران منتشر شده است.