معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاهنامه فردوسی گذشته از انسجام بخشیدن به ملیت و سرودن تاریخ تمدن بزرگ ایران و تمرکزدادن به اندیشه و فکر ایرانی و زنده نگه‌داشتن تمدن و فرهنگ پربار دیرین و زبان فارسی، درس آزادگی، پویایی و تلاش پیگیر، اخلاق، خردورزی و فرزانگی، دین‌داری و خداجویی، عدالت‌ورزی و ایستادگی در برابر ستم و تجاوز، وطن‌دوستی، پرهیز از آز و زیاده‌خواهی و سرانجام و آنچه گرد محور انسانیت و آرمان‌خواهی می‌گردد، به شایستگی می‌آموزد. فرزانۀ توس که خود در اوج خردورزی و فرهیختگی قرار گرفته، با هنری کم‌نظیر و در نهایت فصاحت و بلاغت، آرمان‌های دیرین بشری را می‌سراید و به اصطلاح نسخه برای بشریت می‌پیچد. آرمان‌هایی که پس از قرن‌ها، دبیر کل سازمان جهانی یونسکو، فدریکومایور، دربارۀ آنها می‌گوید: «آرزو می‌کنم سازمان یونسکو بتواند کار و تلاش خود را با الهام از آرمان‌های شاعر بزرگ ایرانی پیش ببرد. از جمله این آرمان‌هاست: اعتبار حرمت انسان، خواست وقفه‌ناپذیر عدالت، مدارا و آزادگی، همدلی با مظلومان، خویشتن‌داری، فرزانگی و در یک کلمه، خرد، خرد فردوسی».

شاهنامه بزرگ‌ترین اثر ملی ایران‌زمین است که تمن دیرینه و گران‌سنگ باستانی این مرز پرگهر را چونان دایرة‌المعارفی در خود نهفته است.

زبان به عنوان یک پدیده اجتماعی متحول، پیوسته به دلایل گوناگون در حال دگرگونی و تغییر و تحول است. زبان شیرین فارسی دری هم که شاهنامه به آن سروده شده است، از این قاعده جدا نیست. با گذشت زمان زبان شاهنامه از جهات مختلف لفظی و معنوی متحول شده است. این تحول و تغییریافتگی زبان که قاعده‌ای طبیعی و ذاتی است اگر همراه با آموزش و آگاهی نسل‌ها نباشد موجب گسست فرهنگی می‌شود و نسل‌های سپسین زبان و فرهنگ و تمدن نسل‌های پیشین را نمی‌فهمند و دست‌آورد‌های فکری و فرهنگی و اندیشه و آداب و رسوم و عناصر هویت‌ساز اقوام فراموش می‌شود.

در شاهنامه دو گونه ویژگی‌های سبکی وجود دارد. گونۀ اول ویژگی‌های سبکی که مربوط به دورۀ سبک خراسانی است و در اغلب آثار این دوره مشاهده می‌شود. گونۀ دوم ویژگی‌های سبک شخصی فردوسی و شاهنامه که اغلب در شاهنامه مشاهده می‌شود و در آثار دیگر کمتر مشاهده می‌شود. بدین سبب در این اثر ابتدا ویژگی‌های سبکی عمومی شاهنامه بررسی و آورده شده و سپس ویژگی‌های سبک شخصی و ویژه شاهنامه.

از جمله اهداف تدوین این کتاب، افزون بر آشنایی با ویژگی‌های سبک زبانی شاهنامه، ایجاد زمینه‌ای برای دست‌یابی آسان‌تر و قابل فهم‌تر مفاهیم و مضامین شاهنامه است؛ زیرا آگاهی از کاربرد ویژۀ برخی حروف و کلمات و قواعد دستوری و نگارشی خاص، کمک شایانی به درک مفهوم بیت‌ها می‌کند و در موارد سردرگمی و ابهام، راهگشا می‌باشد.

در فصل اول از فرایندهای آوایی که به صورت انواع حذف، تخفیف مشدد، تشدید مخفف، اسکان ضمیر، ابدال صامت‌ها و مصوت‌ها، اماله، الف اطلاق، تلفظ‌های کهن، که در سراسر این منظومه یافت می‌شود، سخن گفته شده است.

در فصل دوم سطح لغوی بررسی شده است. در این سطح به بررسی لغات فارسی و عربی، کهن‌گرایی، از قبیل استعمال لغات کهن نزدیک به پهلوی، لغات قدیمی مهجور فارسی، حروف اضافۀ بسیط یا مرکب، نوع صفت و ... پرداخته می‌شود. از منظر واژگانی سبک شعری فردوسی، سبکی قابل تأمل است. بررسی و تحلیل ابیات این منظومه بیانگر آن است که وی شاعری تواناست و بر دایرۀ لغات تسلط ویژه دارد و به‌ویژه از لحاظ ترکیب‌سازی و برخی از شگردهای زبانی و بیانی، شعر او برجستگی خاصی دارد.

فصل سوم اختصاص به مختصات نحوی دارد. در سطح نحوی یا سبک‌شناسی جمله به بررسی جمله از نظر محور همنشینی و دقت در زیرساخت‌های غیرمتعارف، کوتاه یا بلندبودن جملات، کاربردهای کهن دستوری از قبیل انواع «ی»، آوردن دو حرف اضافه، مفعول و علامت آن، فعل‌های ماضی همراه با «ب» تأکید، وجوه کهن ماضی استمراری، افعال پیشوندی، کاربرد خاص ضمایر، صرف افعال کهن، فعل امر بدون «ب»، و .... پرداخته شده است.

و بالاخره اینکه در فصل چهارم و پایانی از ویژگی‌های شخصی شاهنامه و فردوسی سخن رانده شده است؛ ویژگی‌هایی از قبیل مسائل کهن عروضی (افتادن حرف از کلمه در تقطیع به نیاز وزن)، قلب، استعمال حرف به در شاهنامه به صورت بد، ادغام مصوت‌ها در شاهنامه به نیاز وزن و .... .

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: سطح آوایی

فصل دوم: سطح لغوی

فصل سوم: سطح نحوی

فصل چهارم: ویژگی‌های شخصی شاهنامه فردوسی