معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب برای درس شاهنامه در دوره کارشناسی رشته زبان و ادبیات فارسی تدوین شده و دربردارندۀ برگزیده‌ای از دیباچه شاهنامه و داستان‌های جنگ مازندران، رستم و سهراب و سیاوش است. در مقدمه کتاب برخی از مهم‌ترین مسائل و موضوعات مربوط به فردوسی و برخی نکات دیگر در شاهنامه در پانزده مبحث بررسی شده و در توضیحات نیز به معنای لغات و ترکیبات و تعابیر، گزارش بعضی مصراع‌ها و ابیات، شرح برخی نکات متن‌شناختی و اشارات اساطیری، حماسی و آیینی و معرفی شخصیت‌های داستانی پرداخته شده است.

کتاب در سه بخش تدوین شده است. بخش نخست مقدمه‌ای است دربارۀ برخی از مهم‌ترین مسائل مربوط به سرگذشت فردوسی و یکی دو مبحث دیگر دربارۀ شاهنامه. قسمت دوم متنِ بیت‌های برگزیده است که از دیباچه و داستان‌های هفت‌خان رستم (نبرد مازندران)، رستم و سهراب و سیاوش  بر اساس تصحیح دکتر جلال خالقی مطلق انتخاب شده و در مجموع 1773 بیت است. سه داستان یادشده از بهترین، محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین روایات شاهنامه هستند؛ دیباچۀ کتاب هم مقدمۀ ورود به حماسۀ ملی ایران و آشنایی با کلیات جهان‌بینی فردوسی و اساس شیوۀ کار اوست که متأسفانه در مقاطع سه‌گانۀ رشتۀ ادبیات فارسی در دانشگاه‌ها غالباً مغفول واقع می شود. بخش سوم کتاب، تعلیقات متن است و در آن به معانی لغات، ترکیبات و تعابیر درخور بحث گزارش بعضی مصراع‌ها و ابیات، توضیح برخی نکات متن‌شناختی و اشارات اساطیری، حماسی و آیینی و معرفی کوتاه شخصیت‌های داستانی به استناد معتبرترین تحقیقات و جدیدترین نظریات پرداخته شده است.

دیباچۀ شاهنامه که برگزیده‌ای از آن در این کتاب آمده است، در اصل 209 بیت و شامل این بخش‌ها است: تحمیدیه؛ ستایش خرد؛ گزارش آفرینش انسان، آفتاب و ماه؛ گفتار اندر فراهم آوردن شاهنامه که متضمن اشاره به خدای‌نامه و تدوین شاهنامه ابومنصوری است؛ گفتاری دربارۀ اقدام دقیقی به نظم آن شاهنامه منثور و تصمیم فردوسی به پیگیری کار او؛ داستان دوست مهربان فردوسی؛ ستایش منصور بن محمد بن عبدالرزاق و سرانجام مدح سلطان محمود و بزرگان دربارش. ترتیب آفرینش در این مقدمه به صورت چهار عنصر (آتش، باد، آب و خاک)، آسمان (دوازده برج و هفت سیاره)، زمین، گیاهان و درختان، جانوران و نهایتاً انسان است.

داستان رستم و سهراب یکی از بهترین و زیباترین داستان‌های شاهنامه است که در آن رستم فرزند خویش را می‌کشد. فردوسی علت ناآگاهی جهان پهلوان ایران از هویت هماورد خود و نبرد با او را «رنج آز» می‌داند که فقط می‌کوشد از نام و غرور و مقامش بدون توجه به سیما و اندام و گفتار پهلوان مقابل دفاع کند. خلاصۀ برخی تحلیل‌های این داستان عبارت است از: حسادت نسل پیر به نمایندگی رستم بر نسل جوان به نمایندگی سهراب؛ بیانی نمادین از جوان شدن رستم و آمادگی او برای کین‌خواهی خون سیاوش؛ گزارشی از انواع تضادهای زندگی انسان حماسی؛ رویارویی نوآیینی و کهن‌آیینی، بازتابی از اسطورۀ آفرینش و کشته شدن سهراب به دلیل آمیختگی دو عنصر نیک و بد و اهورایی و اهریمنی (ایرانی و تورانی) در وجود او و .... .

سومین داستانی که در این کتاب آورده شده، داستان سیاوخش است. داستان زادن، زندگی کوتاه و کشته شدن ناکام و ناجوانمردانه سیاوش در شاهنامه ترکیبی از انواع تقابل‌هاست. در آغاز میان پاکی سیاوش و هوس‌بارگی و آلوده‌دامنی نامادری او سودابه تضادی به وجود می‌آید که با گذشتن شاهزاده از درون آتش به سود وی پایان می‌یابد. سپس کمال‌طلبی او در اصول اخلاقی و پایبندی بی‌چون و چرایش به پیمان، وی را با مصلحت‌اندیشی سیاسی و شتاب‌کاری و تندخویی پدرش کاووس مقابل می‌کند که سبب می‌شود به جای کشتن گروگان‌های تورانی به سرزمین دشمن پناه ببرد. در آنجا نیز شومی و رشک‌ورزی گرسیوز، سادگی و صمیمیت و مهرانگیزی سیاوش را برنمی‌تابد و همین ستیز پنهانی سرانجام به کشته شدن مظلومانۀ او می‌انجامد. سیاوش در نیک‌خویی و پاک‌سرشتی مشابه ایرج پسر فریدون است و همچون او قربانی راستی و صفای باطن خویش و حسد دیگران می‌شود.

در این اثر به دلیل ساختار درسی و آموزشی کتاب در مقدمه و تعلیقات کوشش شده است در حد امکان جانب ایجاز رعایت شود.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت آغازین

مقدمه
دیباچه/ مقدمه شاهنامه

توضیحات دیباچه/ مقدمه شاهنامه

داستان جنگ مازندران

توضیحات داستان جنگ مازندران

داستان رستم و سهراب

توضیحات داستان رستم و سهراب

داستان سیاوَخش

توضیحات داستان سیاوَخش

منابع
معرفی برخی از مهم‌ترین کتاب‌های مربوط به فردوسی و شاهنامه