معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب احمد یا مسائل الحیات نوشته میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی است که از جمله تأثیرگذارترین و محبوب‌ترین روشنفکران دوره پیش از مشروطه می‌باشد. وی از راه نگارش مقالات و کتاب‌هایی مانند این کتاب و کتاب مالک المحسنین اندیشه‌های خود را به مخاطبین تجددخواه آن زمان عرضه می‌کرد و می‌توان او را در زمره پیش‌قراولان دوران بر آمدن تفکر جدید و مدرن ایرانی دانست. کتاب احمد در کنار دیگر آثار او بر بسیاری از مشروطه‌خواهان و تجددگرایان تأثیر گذاشت. به طور خاص در این اثر با نگاه علمی و قانون‌خواهی به معرفی پارلمان و احزاب اروپا و قانون اساسی ژاپن می‌پردازد. این مفاهیم بعدها سرمشق قانون اساسی مشروطیت می‌گردد.

میرزا عبدالرحیم طالبوف تبریزی (1250 ـ 1328 قمری) از منورالفکران مشهور قاجاریه است. وی به همراه همگنانش گشایشگر عصری هستند که آن را در مشابهت و سرمشق‌گیری عصر روشنگری اروپا، عصر روشنگری ایران می‌نامیم. عصری که پس از نخستین رویارویی‌ها و مواجهه با غرب برای ایرانیان به همت دردمندان و منورالفکران این دوره شکل می‌یابد و راه به انقلاب مشروطه می‌برد. کتاب احمد یا سفینه طالبی در سه جلد بر اساس کتاب «امیل» ژان ژاک روسو و به تقلید از او در تعلیم و تربیت کودک ایرانی نوشته شده است. امید و شوقی بر بالیدن کودک ایرانی با تربیت جدید بر مبنای دانش و ارزش‌های عصر نو و روزگار عصر روشنگری. جلد اول و دوم این اثر شباهتی به دایرةالمعارف‌های علمی نوجوانان امروزی دارد. صحبت‌ها و گفتگوهایی که سلسله‌وار میان پدر و فرزندان پیرامون مسائل و موضوعات متنوع پیش می‌آید و پدر شروع به توضیح و معرفی علم و دانش به زبان ساده و نزدیک به زبان عامه می‌پردازد. او هدف خود را در مقدمۀ کتاب اینگونه آورده است: «انسان، آن روز انسان شد و تکلیفات الهی بر او آن وقت وارد گشت که لفظ چون و چرا گفتن و ماهیت هر چیزی را جستن کرد. طفل چون به دنیا می‌آید، شروع به پرسیدن و جواب می‌کند. اگر معلمین و مربیان او دانا باشند و حقایق هرچیزی را به او خاطرنشان کنند، نهال انسانیت در دل او سر می‌زند؛ اما اگر مربیان جاهل داشته باشد، سوزن در چشم دانش و تازیانه بر روی خِنگ طلب آن زده و چشم بصیرتش را کور و پای سمند طلبش را لنگ می‌نمایند».

در جلد سوم کتاب احمد که مسائل الحیات نیز نام دارد و در سال 1324 قمری ـ سالی قبل از مشروطیت ـ به نگارش و چاپ درمی‌آید، ادامه همین گفتگوها دیده می‌شود؛ اما اکنون احمد ـ این فرزند موهومی وی ـ بزرگ شده است و مایه افتخار و روشنی چشم پدر است. او در «مدرسه عالیه رفته و تحصیل خود را تمام کرده و مهندس خوب شده و در حفظ رسوم وطن به‌راستی ابراز عشق و کفایت می‌کند».

زبان اثر پیچیده‌تر و رویکردی اجتماعی و فلسفی‌تر دارد. احمد این بار به جای پدر از کشفیات جدید علوم و عنصر رادیوم و اشعه ایکس سخن می‌گوید. اینکه این کشفیات انقلابی در تلقی علم سنتی و مفهوم ماده افتاده که علم پیشینیان را به اساطیر مبدل می‌کند و «اساس معلومات اولی ما را برهم می‌زند». در همین گفتگوها به پاراه‌ای از ابهامات و شبهات پاسخ داده شده که آیا این فیزیک و شیمی جدید است که این همه جنگ و خونریزی به پا می‌کند یا عیب و ایراد از جای دیگر است؟

از دیگر اشاره‌های طالبوف به علم در نقشی است که شگفتی‌های جهان را بر ما مکشوف می‌کند و امکان‌ها و دانسته‌هایی که به واسطۀ دانش و وسایل جدید بر ما عرضه می‌شوند و «ما را به یک وجود واجب غنی بالذات می‌نماید ... و ناظم و مدبر این بساط عظیم و دستگاه کبیر را» اشاره می‌کند. و این‌چنین کتاب احمد راه به رویکردی می‌برد که به هم‌نشینی علم جدید و خداشناسی در صورت ناظم طبیعت و هستی دعوت می‌کند.

در انتها نیز ترجمه‌ای از قانون اساسی دولت ژاپن که به وضعیت آن روز ایران نزدیک است را در انتهای کتاب می‌آورد؛ شاید که «هر ایرانی وطن‌دوست و سلطان‌پرست دریابد که معنی قانون و نفوذ قانون به تهذیب اخلاق مردم چیست و چگونه است» و بداند «هر جا قانون نیست، در آن مملکت سعادت و برکات نیست».