معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتاب مسالک المحسنین سفرنامه‌ای خیالی است که با گرته‌برداری از کتابی به نام آخرین روز حکیم نوشتۀ سر همفری دیوی، دانشمند انگلیسی و یکی از بزرگ‌ترین علمای شیمی، نوشته شده است. کتاب شرح سفر علمی عده‌ای جوان به قلۀ دماوند است. در خلال سفر این گروه آنها مسائل اخلاقی، اجتماعی و تربیتی را میان خود مطرح و دانسته‌های خود را در هر مورد به شکل بحث و مناظره در میان رفقای سفر یا کسانی که در طول راه به آنها برخورد می‌کنند مطرح می‌کنند و از این جهت به کتاب دیگر این نویسنده، یعنی کتاب احمد، شباهت دارد.

بسیاری این کتاب را به دلیل نگارش و زیبایی شیوه بهترین اثر نویسنده می‌دانند، با وجودی که او تحصیلاتی به زبان فارسی نداشت، به لطف ذوق و قریحۀ فطری و در سایۀ انشای ساده و بی‌تکلف خود توانست سبک تازه‌ و راه نویی در ادبیات عصر قاجار پدید آورد. عبدالرحیم طالبوف در سال 1250 قمری در کوی سرخاب تبریز دیده به جهان گشود، در نوجوانی تبریز را ترک کرد و راهی تفلیس شد، در آنجا نزد فردی از خاندان شیبانی کاشان به اسم محمدعلی خان، که مقاطعه‌کاری می‌کرد، به کار مشغول شد و در ضمن کار به تحصیل زبان روسی و ادبیات آن پرداخت. وی توانست در پرتو تلاش و جدیت خود صاحب ثروتی شود و خود به مقاطعه‌‌کاری بپردازد. پس از کسب درآمد کافی از تفلیس راهی ولادی قفقاز شد و در «ترخان شوره»، مرکز حکومت داغستان مقیم شد و تا پایان عمر در همان جا زیست. در روزگار ناصری او کوشید تا با قلم خود به بیداری مردم یاری‌رسان باشد. در نوشته‌های خود به روشنگری پرداخت، معایب استبداد و لزوم مشروطه را بیان می‌کرد. پس از پیروزی مشروطه‌خواهان از طرف مردم آذربایجان نمایندۀ دورۀ اول مجلس شورای ملی شد؛ ولی باوجود وعده‌های اولیه از رفتن به تهران خودداری کرد، اقوال چندی دربارۀ نپذیرفتن نمایندگی از طرف او بیان می‌شود. اسماعیل یکانی دوستی او با میرزا علی‌اصغر خان اتابک و حملۀ آزادی‌خواهان به وی را دلیل نپذیرفتن نمایندگی از طرف او می‌دانند؛ زیرا نمی‌خواست همسو با مخالفان اتابک باشد. صادق مستشارالدوله و سیدحسن نقی‌زاده علت را در پیری و کم‌سویی چشم وی دانستند و جمعی را باور بر این است که به علت تکفیر عده‌ای از روحانیون و تحریم خوانش همین کتاب از طرف شیخ فضل‌الله نوری، به نوعی ناراضی و معترض بود و همین را بهانۀ نیامدن به تهران کرد. احمد کسروی با پیگیری او در انجام کار محافظه‌کار بودنش را دلیل رد نمایندگی می‌داند. به هر حال، براساس گواهی دوستان و نزدیکان وی مسلمانی پاک‌اعتقاد بوده و به سفر کعبه نیز رفته است. از خلال آثارش وی مردی میهن‌پرست دیده می‌شود. در اواخر عمر بینایی‌اش کاستی گرفت و برای درمان راهی برلین شد، وی در 1328 (یا 1329 قمری) در تمرخان شوره، دیده بر جهان بست، از او فقط یک فرزند دختر، به اسم صونا بر جای ماند.

در این کتاب مواردی وجود دارد که ممکن است باعث پاره‌ای سوءبرداشت‌ها شود، طالبوف از آنجا که تا حدودی به سبب نوشته‌هایش مورد طعن پاره‌ای از روحانیون هم‌عصرش قرار داشته، در کتاب خود گاه با انتقاد از آنان یاد کرده و گاه نیز به تحقیر از روحانیون با لفظ ملا اسم برده است. اگر چه کلمۀ ملا در لغت یعنی بسیاردان و بادانش، با توجه به دوران پر از کشاکش مشروطه، می‌توان این موارد را نوعی درگیری قلمی دانست.

با توجه به رژیم حاکم بر ایران که پادشاهی بوده، نویسنده به دلیل طبع ملایم و میانه‌روی خود به دفاع از نظام سلطانی و تمجید از شاه عادل پرداخته که مبتنی به عصر نگارش اثر است.

این کتاب از حیث طرز انشاء و زیبایی اسلوب بهترین تألیف طالبوف است. در این کتاب سرگذشت گروه مسافرین جوان در منازل و عرض راه با قلمی بسیار زنده و جالب بیان گردیده و صفات و اخلاق صنوف مختلفه مردم با نهایت دقت و بازبانی طبیعت‌آمیز ترسیم شده و خواننده پابه‌پای قهرمانان داستان به دنبال قضایا می‌رود. در سرتاسر کتاب از چگونگی احوال مردم و گرفتاری‌های کشور و همه گونه موضوع‌های عمومی و اجتماعی سخن به میان می‌آید. این گفتگو‌ها بلاشک به نظر مؤلف هسته مرکزی کتاب را تشکیل می‌داده و با شوق و علاقه مفرطی نگاشته شده است. آن قسمت از کتاب که شامل اندیشه‌های پرطول و تفصیل نویسنده است، اگرچه از نظر خوانندگان امروزی بسیار خشک و فوق‌العاده ابتدایی است، ولی برای مردمان آن روز ایران دارای اهمیت خاصی بوده، زیرا برای نخستین بار آنان را وادار می‌کرده که درباره مسائل زیادی که مانند یک چیز موروثی از اسلاف خود گرفته و به حکم عادت آن را طبیعی و عادی و غیرقابل تغییر و تصرف می‌دیدند، تفکر و تأمل بکنند و اثبات می‌کرده که وضع موجود به هیچ وجه نمی‌تواند کمال مطلوب زندگی باشد و بسیاری از اخلاق و عادات و رسوم ممکن است دگرگون شود و خواه ناخواه باید با شرایط زندگی، که پیوسته در معرض تحول است، همساز و هماهنگ گردد.

در این کتاب تابلوهای زیبا و دلفریب بسیار از مناظر طبیعت با انشایی ساده و قلمی قادر تصویر شده و اگر از پاره‌ای نقایص و اشتباهات، مثلاً اینکه نویسنده این روی کوه‌های البرز را همچون آن روی دیگرش جنگل و پردرخت دانسته، چشم بپوشیم، باید آن را یکی از بهترین داستان‌های اولیه سبک جدید فارسی به شمار آوریم.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه ناشر

مقدمه مولف

مقدمه‌ای بر کتاب مسالک المحسنین

مقدمه

قسمت اول

قسمت ثانی

قسمت ثالث

قسمت رابع

قسمت خامس