معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در نیمۀ دوم واپسین سدۀ نوزدهم تا پایان نیمۀ نخستین قرن بیستم اوج نفوذ و قدرت و بهره‌کشی امپراطوری بریتانیای کبیر در ایران به شمار می‌آید. بی‌تردید سرهنگ دوم آرنولد تالبوت ویلسون مأمور سیاسی ـ اطلاعاتی آن دولت یکی از برجسته‌ترین چهره‌های خدمت‌گزار استعمار در این دورۀ تاریخی است. وی در سال 1884 در انگستان دیده به جهان گشود. تحصیلات خود را در کالج کلیفتون دانشگاه نظامی سنت‌هرست به پایان رسانید. در سال 1904 با درجۀ ستوانی عازم هندوستان شد و تا پایان سال 1907 در هنگ پیاده‌نظام سیخ به خدمت اشتغال داشت. از این سال به بعد در رأس بیست نفر از افراد سواره فوج هجدهم نیزه‌داران بنگالی ظاهراً برای تقویت گارد کنسولگری و عملاً برای حمایت نظامی گروه حفاران کانادایی شرکت نفت دارسی وارد ایران شد. سفرهای ویلسون برای تحکیم موقعیت کشورش میان طوایف جنوب غربی ایران و تهیۀ نقشه‌ها و گزارش‌های اطلاعاتی لازم، قسمت عمدۀ اقامت او در ایران را به خود اختصاص داد. پس از شروع جنگ جهانی اول با درجۀ سروانی به ارتش پیوست. پس از پایان جنگ و خدمات سیاسی در بین‌النهرین از طرف شرکت نفت ایران و انگلیس به مدیریت یکی از تشکیلات شرکت انتخاب شد. در سال 1933 به عضویت مجلس عامه برگزیده شد و به محض اعلام آغاز جنگ جهانی دوم با درجۀ سرهنگ‌دومی خود را به صفوف ارتش و در نیروی هوایی معرفی کرد. سرانجام در ماه مه سال 1940 زندگی را بدرود گفت.

این مرد به دلیل حسن خلق و خونسردی و معرفت و احترامش نسبت به فرهنگ در دیدگاه سران ایلات منزلتی ارجمند داشت و با وجود گذشت سالیان درازی از دوران مأموریتش همواره با نیکی از درایت و اخلاص و فداکاری‌اش یاد می‌شد. ویلسون مردی سخت‌کوش و تیزهوش و دارای تربیت مذهبی نیرومندی بود. نسبت به مفاخر علمی و اجتماعی ایران احترامی توأم با شیفتگی مبذول می‌داشت. گرچه به مداخلۀ نظامی در ایران معتقد نبود، ولی طرفدار ایرانی مقتدر و وابسته به سیاست انگلستان بود. با ایجاد رژیم پارلمانی در کشورهای خاورمیانه و ادامۀ حیات سیاسی دودمان قاجار مخالفتی نداشت. ضمن تعیین مسیر راه‌آهن ایران و بررسی توسعۀ فعالیت‌های بازرگانی بریتانیا پی برد که تلون و تشتت رأی و وطن‌پرستی ذاتی سران ایلات، عدم توانایی حکام و والیان مانع اصلی وصول کالاها از راه دریا به مرکز ایران است، به همین دلیل طی گزارش‌های مبسوطی ایجاد حکومت مرکزی قوی و قلع و قمع رؤسای عشایر را با کمک چنان حکومتی توجیه و توصیه می‌کرد. رفتار سران لر در تعهداتشان برای حفظ جان و مال نقشه‌برداران خارجی و طمع‌ورزی‌هایشان برای راهداری کاروان انگلیسی شرکت لینچ موجب شد که بر لزوم ایجاد حکومت نیرومند مرکزی و درهم‌شکستن قدرت این گردن‌کشان بیشتر تأکید شود.

تلاش‌های ویلسون در تحقق بسیاری از خواسته‌های مسئولان کشورش سبب شد که بارها تقدیر شده و به اخذ نشان‌هایی نایل شود. صرف‌نظر از افتخارات اداری و سیاسی که نصیبش شد، در زمینۀ تحقیقات و مطالعات اجتماعی مقام شایسته‌ای پیدا کرد که برخی از مهم‌ترین آثار بازمانده از او عبارتند از: فرهنگ جغرافیایی جنوب غربی ایران، خلیج فارس، فهرست کتاب‌های چاپ‌شده مربوط به ایران، ایران نو، جنوب غربی ایران، مقالاتی دربارۀ بین‌النهرین و ... .

این کتاب تاریخچۀ زندگی مؤلف و دربردارندۀ مطالبی است که در خلال سال‌های 1907 ـ 1914 برای او اتفاق افتاده است. آرنولد تالبوت ویلسون در این سال‌ها در جنوب غربی ایران به سر برده است و در طی این مدت دو مرتبه از سرزمین ایران خارج شده و به وطنش انگلستان بازگشته و چند ماهی هم در پادگان نظامی محل خدمتش در هندوستان اقامت داشته است. سال‌های یادشده منبع اصلی اوج‌گیری دوران فعالیت‌های دیپلماسی است. اولین حرکت بزرگ سیاسی، امضای موافقت‌نامۀ سال 1904 دولت‌های بریتانیای کبیر و فرانسه و دومی انعقاد قرارداد سال 1907 میان دولت‌های روسیه و انگلستان و سرانجام اشتعال نائرۀ جنگ بزرگ جهانی در سال 1914 است.

مؤلف در مقدمه می‌گوید: «نخستین باری که به ایران سفر کردم دارای درجۀ ستوانی بودم و شمارۀ سنین عمرم به 23 سال نمی‌رسید؛ اما روزی که در جنگ بین‌الملل شرکت جستم دارای درجۀ سروانی و اندکی بیش از سی سال از عمرم می‌گذشت. از سن 18 سالگی که وارد دانشکدۀ نظامی «سنت هرست» شدم، تقریباً هر روز یکی دو صفحۀ بزرگ از رویدادها و اثراتی که در من به جای گذاشته بودند را ثبت می‌کردم و برای پدر و مادرم می‌فرستادم..... از نسخۀ اصلی خاطرات و نامه‌هایی که به والدینم نوشتم (و مادرم با صرف وقت و بدون اطلاع خودم آنها را نگهداری کرده بود) مطالبی را به هم پیوند دادم و چیزهایی دربارۀ کارها و افکار خویش به رشتۀ تحریر درآوردم. در حدود نصف آنچه نوشته‌ام، گردآوری مجدد و تصحیح‌نشدۀ مطالبی است که اغلب در زیر چادرهای محل سکونتم و در برابر نور شمعی قلم زده‌ام».

نویسنده در این کتاب بازدید و بررسی مقدماتی از راه‌آهن ایران را به عنوان بخشی می‌داند که بخش زیادی از یادداشت‌هایش را به خود اختصاص داده است. یادداشت‌هایی که از نظر دولت ایران ارزش چندانی نداشته و مسیر خورموسی ـ بروجرد از طریق درۀ دز به جای درۀ کشکان انتخاب شد. مسیر دیگر مورد مطالعۀ مؤلف راه مستقیم شیراز به بوشهر بود که در سال‌های 1917 ـ 1920 به وسیلۀ قسمت مهندسی ارتش بریتانیا ساخته شد.

صرف‌نظر از جنبه‌های گزارشگری و فعالیت‌های جاسوسی، کارهای تحقیقاتی‌اش علمی و منصفانه و توأم با بی‌غرضی است. آداب و سنن طوایف ایرانی نه تنها موجب بروز احساسات تحقیرآمیزش نشده است، بلکه همواره آنها را از دیدگاه یک پژوهنده با سنن ملت خویش تطبیق و در توجیه خردمندی تاریخی ملت کهنسال ایران و تمدن آن کوشیده است. چنان تحت تأثیر جاذبه‌های فرهنگی این کشور قرار گرفته است که ایرانی را از ملل دیگر خاورمیانه چون هندی‌ها، اعراب و ترک‌ها برتر می‌شمارد. با آنکه خود مسیحی است، در مقایسۀ پیروان تشیع و هندی‌ها می‌گوید: «بر خلاف هندی‌ها، ایرانی جسارت و دلیری خاص دارد و این امر مدیون تربیت مذهبی آنها است. نظر به اینکه هر مذهبی که عکس‌العمل منفی و هراس کمتری را در پیروانش ایجاد می‌کند، ارزش بیشتری دارد، من مذهب ایرانیان را تحسین می‌کنم».

فهرست مطالب کتاب:

مقدمۀ مؤلف

مقدمۀ مترجم

فصل یکم: سال 1907

فصل دوم: سال 1908

فصل سوم: سال 1909

فصل چهارم: سال 1910

فصل پنجم: سال 1911

فصل ششم: سال 1911 از آگوست تا سامبر

فصل هفتم: سال 1912

فصل هشتم: از ماه ژوئیه تا آگوشت سال 1913

فصل نهم: سپتامبر تا دسامبر سال 1913

فصل دهم: دسامبر 1913 ـ اکتبر 1914

فصل یازدهم: مسافرت از راه آرارات به بصره