معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این دیوان، دیوان غزلیات و رباعیات «حکیم محمدکاظم اصفهانی» متخلص به «صاحب» و مخاطب به «مسیح البیان» است. محمدکاظم اصفهانی متخلص به صاحب و مخاطب به مسیح البیان است که در هند می‌زیست و در زمان شاه جهان ـ پادشاه مغولی هند ـ سرپرستی دارالشفای شاهی را بر عهده داشت و از صاحب‌منصبان عالی‌رتبۀ روزگار خود و از درباریان قدیم مجدالدین اورنگ زیب ملقب به عالمگیر بود که در سال 1079 هـ.ق درگذشت.

سخنش یکدست نیست و پست و بلند در آن دیده می‌شود و تذکره‌نویسان که ترجمۀ حال او را آورده‌اند، به این مطلب اشاره کرده‌اند و همچنین متذکر شده‌اند که تألیفات بسیاری دارد و دیوان ضخیمی ترتیب داده است. در سبک سخن به مولانا، حافظ، سعدی و معاصران خود توجه داشته است.

سبک شعر وی همان سبک مرسوم عصر صفوی است که امروزه به سبک هندی یا اصفهانی نامیده می‌شود و ویژگی‌های آن در کلام صاحب دیده می‌شود. کاربرد لغات و اصطلاحات عامیانه و روزمرۀ زبان و تشبیه و استعاره و دیگر پیرایه‌های ادبی خاص هندی در کلامش وجود دارد.

در مورد شرح حال حکیم محمدکاظم اصفهانی اطلاعات چندانی در دست نیست و از زندگی خانوادگی وی تنها در بیتی اشاره به نابینایی و رنجوری پدر می‌کند که در اواخر عمرش از او پرستاری می‌کرده:

نالان پدری دارم از گریه سفیدش چشم                      بی‌جرم به زندانم ای باد ببر کاغذ

او شاعری شیعه‌مذهب بوده و در چند غزل ارادتش به نبی اکرم و حضرت علی (ع) و کربلا سخن به میان آورده است:

* ندیده در سخنم کس به غیر مدح نبی                                  گهر گرفته دل من نه شیشیۀ حلبی

* رحمی ای ساقی کوثر ای شاه نخل                                    قند تر در کاسۀ آب فقیران سنگ شد

* آرزوها در دلم خونین کفن خوابیده‌اند                                  بر شهیدان سینۀ من کربلا قسمت کنند

صاحب در دوره‌ای از شعر و ادب پای به عرصۀ وجود نهاد که آن دوره، روزگار اوج شعر و ادب بود و از آنچه در اشعارش پیداست، به سمت دربار شاهان روی نیاورده و برای سیم و زر شعری نگفته است:

برای سیم و زر هرگز نکردم شاعری صاحب                             گل رنگین خیالی‌ها به خاک کربلا بگشود

صاحب شیفتۀ عرفان است؛ آنجا که در غزلی خود را پیر راه کامل می‌خواند و در جای دیگر خود را خرقه‌پوش عارف می‌نامد:

خرقه‌‌پوش عارفی چون صاحب درویش نیست                          آنچه گوش آسمان نشنیده باشد دیده است

شعر صاحب روان و بی‌تکلف است و در آن به گویش مردم کوچه و بازار توجه خاصی شده؛ به گونه‌ای که برخی از اصطلاحات و ضرب‌المثل‌های متداول در آن دیده می‌شود: «این مثل باشد که نقش آخر از اول به است».

صاحب به آرایه‌های ادبی توجه دارد و از تشبیه، تضاد، ایهام، جناس و تمثیل در زیبایی سخن بهره برده است. وی در قالب‌های مختلف شعری طبع‌آزمایی کرده ولی این دیوان دربردارندۀ غزلیات و رباعیات اوست که البته غزلیاتش را در میان سروده‌هایش بهتر سروده است. صاحب جزء شاعرانی است که به سبک اصفهانی (هندی) شعر سروده است.

مصحح در تصحیح این اثر از نسخۀ خطی دیوان صاحب موجود که در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، یک نسخۀ عکسی تهیه کرده است. این نسخه شامل 581 صفحه است که به خط نستعلیق شکسته کتابت شده و اطلاع دقیقی از کاتب به دست نیاورده است. تنها در صفحۀ 501 دیوان، نام غلامحسین نوشته شده است که گمان می‌رود نام کاتب یا مالک این نسخۀ خطی بوده باشد. البته در پایان غزلیات نسخۀ اصلی دیوان، صفحۀ 376 اشاره به مالک کتاب کرده: «غلامحسین، ولد حاجی یوسفعلی».

با توجه به تک‌نسخه‌ای بودن این اثر، به روش تصحیح قیاسی، عمل کرده و کلمات مخدوش به قرینۀ عقلی ـ با توجه به وزن و آثار باقی‌مانده از آن ـ داخل کروشه گذاشته شد. هرگاه کلمه با عبارتی به هیچ وجه قابل خواندن نبوده است در پاورقی با عبارت ناخوانا یا افتادگی از متن بدان اشاره شده است.

فهرست مطالب کتاب:

ماده تاریخ تصحیح دیوان محمدکاظم صاحب اصفهانی

مقدمۀ استاد حسن عاطفی

صاحب اصفهانی

شعرای دیگر با تخلص صاحب

صاحب از دیدگاه تذکره‌نویسان

کلمات الشعرا

سفینۀ خوشگو

تذکرۀ ریاض الشعرا

تذکرۀ نتایج الافکار

مقدمۀ مصحح

محیط پرورشی شاعر

مختصری از شیوۀ شاعری صاحب

شیوۀ تصحیح

سخن پایانی مصحح

غزلیات

رباعیات

فهارس