معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تذکره نظامشاهیه، بخشی کوچک از اثری است که به قیاس توصیف نویسنده‌اش در برگ‌های نخست این کتاب، می‌بایست بسی گسترده‌تر از نسخه موجود بوده باشد.

این کتاب به قلم حکیمی از قرن دهم هجری قمری به نام حسن بن عبدالرحمان نگاشته شده است که درباره او اطلاعات چندانی در دست نیست، اما به قرینه نام کتاب و نیز با نگاه به اشارات نویسنده در خطبه کتاب، وی در دوره حکمرانی نظامشاهیان بر شبه جزیره دکن در جنوب هند می‌زیسته است و این نظامشاهیان آنگونه که روایت شده است، یکی از سه سلسله حکمرانان شیعه از میان پنج سلسله‌ای بوده‌اند که پس از تجزیه سرزمین‌های سلاطین بهمنی بر شبه جزیره دکن فرمان می‌رانده‌اند.

نویسنده کتاب خود را دربرگیرندۀ مقدمه و چهارده رکن و خاتمه معرفی کرده است. جای دریغ است که کامل‌ترین نسخه کنونی تنها شامل مقدمه و نه فصل نخست از رکن اول است که در آن به برخی از انواع صداع و درمان‌هایش پرداخته است و افسوس که ما اکنون از تتمّه رکن اول به علاوه سیزده رکن دیگر مهجور و بی‌خبریم.

در این کتاب نویسنده بیش از 120 تن از حکما را نام برده و نظرات آنان را به اشارت یا تفصیل یاد کرده است که در میان آنان یونانی و ایرانی و غیر آن و مسلمان و غیرمسلمان در کنار هم‌اند: بقراط، جالینسو، ارسطو، ارکاغانیس، اندرماخس، تیاذوق، شیخ الرئیس، بختیشوع، اسحاق بن عمران، اسقف بصری، تفلیسی، سندهشار هندی و .... . در واقع روش نویسنده در ذکر نام و ماهیت مفرده‌ها و نیز علاج‌های گوناگون در بیشتر موارد، روشی تطبیقی است و آرای حکیمان نام‌آور یونانی و رومی و ایرانی و عرب و اختلافات‌شان به ویژه در توصیف ماهیت یعنی شناسایی ظاهری گیاه را به خوبی ذکر کرده است.

 همچنین در بیان بیماری‌ها هم تعریف و سبب‌شناسی بیماری را گشوده و هم علامت‌شناسی آنها را با نگاه به کتاب اسباب و علامات و شرح آنها باز گفته است و هم در علاج‌ها به تفصیلی درخور به مفردات سودمند پرداخته و داروهای مرکب را یاد کرده است. همچنین به شایستگی دربارۀ درمان‌های غذایی و نیز تدابیر غیرخوراکی ماننده بهره‌گرفتن از شمومات و نطولات و اطلیه و اضمده و ادهان و قطورات و عطوسات و سعوطات را به خوبی بیان کرده و نیز روش تهیۀ برخی از خوراک‌ها و اشکال دارویی را نیز بیان کرده است.

ویژگی دیگر این کتاب آن است که با وجود نقص و افتادگی، دست‌کم تاکنون کامل‌ترین و جامع‌ترین کتاب شناخته شده واحدی است که درباره سردرد نگاشته شده است.

این تصحیح براساس دو نسخه کتابخانه ملی و مجلس انجام گرفته است:

نسخه کتابخانه ملی، این نسخه با شماره ثبت 5-10016 که در قرن 12 استنساخ شده است و نوع کاغذ آن دولت آبادی و با خط نستعلیق نوشته شده است. این نسخه فارسی بوده و در سال 953 قمری تالیف و به نظامشاه اهدا شده است.

نسخه کتابخانه مجلس، این نسخه با عنوان تذکره نظامشاهیه، در قرن ده قمری نگاشته شده و به زبان فارسی است.

به نظر می‌رسد که نسخه مجلس از روی نسخه ملی استنساخ شده است و به جز برخی حاشیه‌نویسی‌های منتسب به مالکان و خوانندگان بعدی نسخه ملی، در استنساخ حواشی نسخه ملی نیز هیچ فروگذار نشده است.