معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

ساقی‌نامۀ میرزا ابوطالب در 1124 بیت به بحر متقارب سروده شده که در ضمن آن شش غزل نیز آمده است.

میرزا ابوطالب فندرسکی فرزند میرزا بیک از عالمان و ادیبان دورۀ صفویه است، با آنکه میرزا ابوطالب از مؤلفان پرکار این دوره به شمار می‌آید و کارنامۀ پرباری از خود برجای گذاشته، امّا از دقایق احوال و زندگانی وی اطلاع زیادی در دسترس نیست. زمان ولادتش معلوم نیست و در تاریخ درگذشتش اختلاف است. زمان درگذشت ابوطالب را 1100، بعد از 1107 و 1124 ق نوشته‌اند.

ابوطالب دخترزادۀ میرزا ابوالقاسم فندرسکی (1050 ـ 950 ق) فیلسوف و حکیم مشهور دورۀ صفوی است که در دورۀ شاه عباس اول می‌زیست و مرتبه‌ای بلند در میان اهل علم و فضل و ادب داشت. اجداد او از سادات و علویانی بودند که در سده‌های سوم و چهارم هجری به ایران آمدند و در طبرستان و گرگان ساکن شده‌اند. آنها به سبب سیادت خود در میان مردم جایگاه ویژه‌ای داشتند و همواره تکریم می‌شدند.

فندرسکی که افزون بر شاعری در علوم رایج روزگار نیز دستی داشته، در ضمن ابیات ساقی‌نامه اصطلاحات و قواعد بعضی از علوم آن عهد را آورده است. این موضوع سبب شده که ساقی‌نامۀ وی علاوه بر شیوایی و لطافت ادبی صبغه‌ای علمی نیز بیابد و وقوف شاعر را در بعضی از علوم آشکار سازد.

این ساقی‌نامه با حمد خدا آغاز می‌شود و با مناجاتی دلکش نیز انجام می‌پذیرد.

میرزا ابوطالب که در بعضی از علوم آثاری نیز نگاشته، در ساقی‌نامه با استادی و مهارت بعد از خطاب به ساقی از اصطلاحات، مفاهیم و قواعد آن علوم در شعر خویش بهره برده است. نکتۀ مهم آن است که معمولاً مخاطبه‌های میرزا ابوطالب با ساقی متناسب با اصطلاحات آن علمی است که بعد از این مخاطبه‌ها بدان پرداخته شده است.

میرزا ابوطالب در این ساقی‌نامه دو حکایت تاریخی را نقل می‌کند:

در نخستین حکایت او اشاره می‌کند که جعفرقلی از جانب شاه سلیمان سمت بیگلربیگی یافته و با عدل و داد و شوکت فراوان حکم می‌راند. سلطان سلیمان در سفر خود به استرآباد نظر مردم را دربارۀ رفتار و شیوۀ حکمرانی جعفرقلی جویا می‌شود تا دریابد آیا او به عدل رفتار کرده است؟ در پاسخ مردم نیز با اظهار خشنودی از امارت جعفرقلی به عدل و داد وی گواهی می‌دهند.

در دومین حکایت ماجرای شکار گوزن در مازندران توسط شاه سلیمان وصف شده که در ضمن داستان شاعر ممدوح خود را مدح می‌کند.

ابوطالب فندرسکی ادیب و شاعر دورۀ رواج سبک هندی (اصفهانی) است. منظومه‌های وی از جمله ساقی‌نامه نیز در ترکیب‌سازی، آوردن ترکیب‌های اضافی و وصفی، خیال‌پردازی، نازک‌اندیشی و کاربرد واژه‌ها و ترکیب‌هایی که از زبان مردم کوچه و بازار گرفته شده متأثر از ویژگی‌های سبک هندی است.

فندرسکی در رساله بیان بدیع ـ که یک از دو رسالۀ فارسی وی در علوم بلاغی است ـ سروده‌ها و قطعات نثر لطیف و بدیع خود را از منظومه‌ها و دیگر آثارش شاهد آورده است. بدیهی است وی کوشیده به بهترین ابیات خود در این رساله استشهاد کند. او در توضیح‌ آرایه‌های بلاغی گوناگون در چهل و نه موضع از ابیات ساقی‌نامه بهره گرفته است. چهل و دو بار به صراحت از ساقی‌نامه نام برده و در هفت موضع به ساقی‌نامه اشاره نکرده است.

اما خود ساقی‌نامه‌سرایی نیز حائز اهمیت است:

ساقی‌نامه از انواع شعر غنایی است که معمولاً در قالب مثنوی و به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف سروده شده است. ساقی‌نامه معمولاً خطاب به ساقی و مُغنّی است و در آن، شاعر گذر سریع عمر و ناپایداری دنیا و جفای روزگار را گوشزد می‌کند و خواننده را به اغتنام فرصت و دریافتن دم اندرز می‌دهد. ساقی‌نامه‌ها از گونه‌های لطیف شعر فارسی محسوب می‌شوند که در بیشتر آن‌ها شاعر به تصویر آرمان‌شهر خود می‌پردازد. در این ساقی‌نامه‌ها می‌توان با بعضی از شرایط تاریخی و اجتماعی عصر شاعر آشنا شد.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

مقدمه:

شرح حال

آثار

ساقی‌نامه سرایی

ساقی‌نامۀ میرزا ابوطالب فندرسکی

مضامین

ویژگی‌های سبکی

نسخه‌ها

ویژگی‌های رسم‌الخطی

ساقی‌نامه

نمایه‌ها