معرفی کتاب

«وصف طعام» دیوان بسحاق اطعمۀ شیرازی است؛ کتاب کم‌نظیری که سفرۀ مردمان روزگار تیموریان و اطعمه و اشربۀ آن روزگار را به دست ما رسانده است.

این شیرازی خوش‌قریحه که در قرن نهم زندگی می‌کرده به جای آنکه مثل بیشتر شاعران آن روزگار غزلی درباره معشوق و محبوب بسراید، زبان به ستایش خوردنی‌ها و نوشیدنی‌هایی گشوده که در سفره توده مردم یافت می‌شده و شعرهایی سروده که نقیضه مشهورترین و بهترین شعرهای حافظ و سعدی و باقی شاعران نامدار است و سراسر درباره غذاهایی است که در سفره آنها که در شمار اشراف نبوده‌اند یافت می‌شده.

شیخ جمال‌الدین (یا فخرالدین) ابواسحاق حلّاج شیرازی از شاعران مبتکر در شیوۀ خود است که در نیمۀ اول قرن نهم هجری می‌زیست. وی را شیخ اطعمه و شیخ ابواسحاق حلاج و بُسحاق اطعمه نیز گفته‌اند و در شعر بُسحاق تخلص می‌کرد. از تاریخ ولادت وی آگاهی در دست نیست؛ اما می‌دانیم که در عهد حکومت سلطان اسکندر بن عمر شیخ بر فارس، ابواسحاق از ندمای او بود. وی به جای هزل و طعن اجتماعی جواب‌ها و استقبال‌های خود را منحصر به توصیف اغذیه و اطعمه کرد و یقین است که در ذکر این اوصاف سخن او خالی از بیان آرزوهای پنهانی طبقات محروم جامعۀ آن زمان و شاید خود شاعر نبود و حتی او در پشت پردۀ این اوصاف اغذیه و اطعمه گاه به بعضی معاصران خود می‌تاخت و جنبۀ طنز به سخن خود می‌داد.

نجف دریابندری در فصل دوم کتاب «کتاب مستطاب آشپزی از سیر تا پیاز» بعد از آنکه شرح مبسوطی دربارۀ کیفیت آشپزی گورکانیان هند و آشپزی هندی در عصر تیموریان می‌دهد و پرده از راز خوراک مردمان آن روزگار و سفره‌شان برمی‌دارد، می‌نویسد: اما گذشته از گورکانیان هندی و آشپزی هندی، از یک ناحیۀ دیگر هم معلوماتی دربارۀ غذاهای عصر تیموری به ما رسیده است. این معلومات از برکت وجود شاعر باذوق و طنزنویس تردستی است به نام شیخ بُسحاق حلاج که هم‌زمان با حافظ در شیراز می‌زیسته است. شیخ حلاج شاعری بوده که از راه حلاجی گذران می‌کرده و به جای مدیحه و غزل عاشقانه، سر به سر شاعران دیگر می‌گذاشته است؛ به این معنی که اشعار آنها را با طنز بسیار شیرینی تضمین می‌کرده است و به صورت نقیضه‌هایی در وصف و مدح خوردنی‌های گوناگون درمی‌آورده و از همین رو در تاریخ ادبیات به نام شیخ اطعمه معروف شده است.

بخشی از اهمیت این چاپ دیوان اطعمه، بی‌شک فرهنگ اطعمه و اشربه‌ای است که به قلم میرزا حبیب اصفهانی در انتهای کتاب آمده و دایرة المعارف کوچک خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها است.

در قسمتی از دیوان وی آمآ آیمنبت«»ُِتَُ«»:ـيحهوی آمده است:

خواجه حافظ فرماید:

آن‌که رخسار تو را رنگ گل نسرین داد                       صبر و آرام تواند به من مسکین داد

در جواب او گوید:

آن‌که با شـــاهد پالــوده رخ رنـگیــــن داد                  او به لوزینه به حکمت بدن سیمین داد

و آن‌که بریان تو را به دنبه به هم چندین کرد              به خیالش دل مسکین مرا تسکین داد

و آن‌که تشریف برنج اطلس نارنجی دوخــت               بهر رخت حبشی تافتۀ مشکین داد

تو و حلوای مُزَعفَر من و خرمـــا و عـــدس                 آن‌که او داد به شاهان به گدایان داد

برف از فکر فقاعی است گـذران شـب و روز               تا که او را لب شیرین و رخ رنگین داد

رز زردالو و سیـــب ترش و آلـــوی تـــلخ                    صرفه او برد که بر خربزۀ شیرین داد

نان عروسی است که بُسحاق چو سیر آمد از او        در زمان بر سر خوان آب یخش کاوین داد

گرچه بخشید به بغرای تــو سیـــمـای سمن            به سر انگشتی ما به شکل گل نسرین داد