معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را در بالای صفحه ببینید.

مولانا حکیم ملامحمد فضولی شاعر و اندیشمند والاجای شیعه (م 990 هـ) در تاریخ ادبیات اسلامی شخصیتی مستثنی دارد. متفکر و شاعر سه‌زبانه‌ای است که تأثیر عمیقی در تاریخ ادبیات ترکی و عربی و فارسی بر جای نهاده است. نام او محمد و نام پدرش سلیمان بوده است. گفته شده در سال 910 هـ در خانواده‌ای شیعی‌مذهب و آذربایجانی در جوار مرقد سیدالشهدا در کربلا به دنیا آمده است. از کودکی و کیفیت تحصیلاتش آگاهی‌هایی به دست نیامده است. در جوانی لقب ملا گرفته و مشهور به ملافضولی بوده است. علوم عربی را نزد عالمی به نام رحمت الله و علوم ادبی را نزد حبیبی شاعر معروف آذربایجان آ»وخته و نیز با دختر رحمت الله ازدواج کرده و پسری عالم و شاعر با تخلص فضلی داشته است.

لقب «ملا» نشانۀ کلامی‌بودن وی و لقب «حکیم» بیانگر رویکرد او به فلسفه و حکمت است. به دیگر سخن حکیم ملا محمد فضولی مانند ابوعلی سینا و بیشتر از او توانست کلام و فلسفه را به گونه‌ای آشتی دهد و راه سومی در حکمت اسلامی بگشاید که بعدها از سوی حکیم ملاعبدالله زنوزی دنبال شد. وی شاعری اندیشمند است و در شعر ترکی ید طولایی دارد. در مقدمۀ دیوان ترکی خود می‌گوید: «علم سیز شعر اساسی یوق دیوار اولور و اساس سیز دیوار، غایتده بی اعتبار اولور»: یعنی شعر عاری از علم همچون دیواری بی‌بنیان باشد و دیوار بی‌بنیان را سرانجام اعتبار نشاید.

وی دارای آثاری به عربی، ترکی و فارسی می‌باشد که از جمله آثار عربی او می‌توان اشاره کرد به: دیوان عربی و مطلع الاعتقاد فی معرفة المبدأ و المعاد که اثری فلسفی و کلامی منثور است.

به زبان ترکی نیز وی دیوانی دارد و همچنین از دیگر آثار به زبان ترکی وی می‌توان نام برد از آثاری مثل: لیلی و مجنون، بنگ و باده، قیرخ حدیث، حدیقة السعدا و ... .

فضولی به زبان فارسی و ظرایف آن تسلطی استادانه و ماهرانه داشت و به این زبان آثار منظوم و منثور چندی به این قرار بر جای گذاشته است:

1. هفت جام که به ساقی‌نامه نیز مشهور است و دارای 327 بیت در بحر متقارب «فعولن فعولن فعولن فعول و شامل مقدمه، هفت قسم و خاتمه است.

2. صحت و مرض که به حسن و عشق و سفرنامۀ روح نیز مشهور است و نشانگر تسلط فضولی به علم طب در عصر خویش است. این کتاب یکی از شاهکارهای فضولی است.

3. انیس القلب که قصیده‌ای است فارسی در 134 بیت در پاسخ به قصیدۀ معروف خاقانی به نام بحرالابرار که امیرخسرو دهلوی تحت نام مرآت الصفا و جامی به اسم جلاء الروح نیز پاسخ گفته‌اند. این قصیده در دیوان فارسی این کتاب چاپ شده است.

4. رند و زاهد که اثری است به شیوۀ گلستان سعدی دارای قطعات منظوم فارسی و عربی. در این اثر فضولی عقاید فلسفی و اجتماعی خود را بیان می‌کند. رند ممثل دل و زاهد نمایندۀ عقل است.

5. رسالۀ معمائیه که دربردارندۀ 190 معما از فضولی است که به دو زبان ترکی و فارسی سروده شده است.

6. فرهنگ ترکی به فارسی در سال 1335 در پاکستان یافت شده و هنوز منتشر نشده است. آنچه معروف است این است که فضولی فرهنگی در شرح لغات ترکی شرقی ناظر بر دیوان امیرعلیشیر نوایی و لطفی هروی ترتیب داده است.

7. دیوان فارسی که دربردارندۀ سه مناجات، یک نعت، 46 قصیده، 410 غزل، یک ترکیب‌بند، دو مسمط، 46 قطعه و 106 رباعی است.

اهمیت دیوان فضولی در آن است که زمینه و گسترۀ مساعدی برای ظهور صائب تبریزی و پیدایش سبک معروف به هندی داشته است. دیوان فضولی میان دواوین فارسی، از بلیغ‌ترین آنها به شمار می‌رود و در تاریخ شعر فارسی در واقع پلی میان سبک عراقی و سبک معروف به هندی شناخته می‌شود. وی پیش از صائب به این سبک روی آورده و در وی تأثیر گذاشته و در واقع آن شیوه را از امیرعلیشیر نوایی اخذ کرده و به میرزا محمد علی صائب دل سپرده است.