معرفی کتاب

ابوسعید ابوالخیر، عارف بزرگ و چهرۀ درخشان ادبیات عرفانی ایران، از آن مردانی است که در مرزهای حقیقت و افسانه، بخش عظیمی از جریان شعر و عرفان سرزمین ما را به خود اختصاص داده است. او از یک سوی در کنار عطار و سنایی و مولوی و حافظ در جمع شاعران عارف و صدر ترانه‌گویان و رباعی‌سرایان ادبیات صوفیانه، همواره حضور دارد و از سوی دیگر در قلمرو تجارب روحانی ارباب سلوک، در شمار حلاج و بایزید و ابوالحسن خرقانی و جنید و شبلی قرار می‌گیرد. چنین ترکیب پیچیده‌ای از شعر تجارب عرفانی و حقیقت و افسانه را در کمتر جایی می‌توان یافت.

بخش زیادی از حکایات و سخنان ابوسعید از آن صوفیان قرن سوم و چهارم است. اما ابوسعید چنان مستغرق در این داستان‌ها و سخنان بوده است که این سخنان و این حالات تبدیل به سخنان و حالات او شده است و ذوق لطیف و نکته‌سنج او و حاضرجوابی‌های شگفت‌آور او و بلاغتی که در گفتار و رفتار او وجو داشته، برای عارفان قبل از وی تنها فضل تقدمی باقی گذاشته است. با این همه بخش قابل ملاحظه‌ای از این سخنان و حالات، گفتار و رفتار اوست که نمی‌توان سابقه‌ای برای آن‌ها در تاریخ تصوف جستجو کرد.

ابوسعید در تاریخ تصوف، بیش از هر عارف دیگری در داشتن کرامات ـ رفتارهای خارق‌العاده‌ای که از اولیاء سر می‌زند ـ مشهور است و اسرار التوحید در حقیقت مجموعه‌ای است از کرامت‌های او. آنچه از این کرامت‌ها باید آموخت در وهلۀ اول ساختاری هنر روایت آن و شیوۀ دلپذیر ادای مقصود نویسنده است که امروز ما را به کار می‌آید و در وهلۀ بعد درک و دریافت آن نکته یا نکته‌های اخلاقی و معرفتی است که در درون آن کرامت نهفته است.

یکی از امتیازات تصوف ابوسعید، شیفتگی فراوان اوست به موسیقی و سماع و همین نکته که ما امروز آن را یکی از امتیازات زندگی و احوال او به شمار می‌آوریم در عصر او، یکی از نقاط ضعف او به شمار می‌رفته است. غالبا منکران او می‌کوشیده‌اند از این ویژگی حیات او، سوءاستفاده کنند و ذهن مردمان را دربارۀ او تاریک کنند. در بسیاری از حکایات اسرارالتوحید شیفتگی بوسعید به سماع و موسیقی انعکاس دارد و در جای‌جای آن می‌توان مشاهده کرد که جان موسیقایی و شعردوست و رقصندۀ ابوسعید به اندک بهانه‌ای، هر چه باشد، به سماع و رقص می‌پردازد و هیچ عاملی نمی‌تواند مانع از این حالت شود.

از دیگر ویژگی‌های شخصیت ابوسعید طنز لطیف، انسانی و نجیب اوست. ابوسعید پرهیزی ندارد از اینکه حتی در حوزۀ الهیات هم این طنز را تسری دهد. او هم در گفتار خویش اهل طنز است و و هم در رفتار خویش. از طنز دیگران نیز بسیار لذت می‌برد.

اسرارالتوحید، جامع‌ترین زندگی‌نامۀ ابوسعید ابوالخیر و یکی از مهم‌ترین متون عرفانی زبان فارسی است. این کتاب هم به لحاظ تاریخ تصوف و هم به لحاظ ثبت گوشه‌هایی از زندگی اجتماعی مردم کشور ما در دوران قبل از مغول دارای کمال اهمیت است. بخش مهمی از قدیم‌ترین شعرهای زبان فارسی از طریق این کتاب به ما رسیده است. اسرارالتوحید علاوه بر زندگی ابوسعید، اطلاعات بسیار مهمی از زندگی دیگر مشایخ تصوف را نیز در خود نهفته دارد.

زبان فارسی در این کتاب در اوج فصاحت و روانی است و مؤلف آن با چیره‌دستی یک داستان‌نویس ماهر عصر ما، به توصیف صحنه‌های وقایع و تصویر حالات قهرمانان داستان‌ها و نیز فضای وقوع حوادث می‌پردازد. اگر از بعضی امور غیرعادی ـ که در زنجیرۀ کرامات اولیاء کاری است معمول و تکراری ـ صرف‌نظر کنیم، می‌توانیم مدعی شویم که بعضی از حکایات این کتاب نمونه‌های کامل داستان‌نویسی در تاریخ ادبیات ایران قدیم به شمار می‌روند.

با اینکه نویسنده، این کتاب را در دهۀ هشتم قرن ششم یعنی حدود 574 هجری نگاشته، اما اسلوب زبان او بسیار شبیه است به نوشته‌های قرن پنجم و حتی در مواردی قرن چهارم. علت این کهنگی زبان این است که وی بسیاری از بخش‌های کتاب خویش را عیناً از روی برخی مآخذ خود نقل کرده است و کمتر به تغییر زبان نویسندگان آن کتاب‌ها پرداخته است. علاوه بر این، بخش مهمی از این کتاب عین گفتار ابوسعید است که زبان نیمۀ اول قرن پنجم است و مواردی هم وجود دارد که ابوسعید عین عبارات مشایخ قبل از خویش را که در قرن چهارم می‌زیسته‌اند نقل کرده است. بنایراین ویژگی‌های زبان قرن چهارم را نیز به راحتی در بعضی از بندهای این کتاب می‌توان یافت.

نویسندۀ اسرارالتوحید یکی از نوادگان ابوسعید است به نام محمد بن منور بن ابی سعد بن ابی طاهر بن ابی سعید، یعنی با سه واسطه نسبش می‌رسد به ابوسعید؛ شرح‌حال این سه تن یعنی منور و ابوسعد و ابوطاهر در کتاب‌های مرتبط با تاریخ رجال قرن پنجم و ششم ثبت است. اما از شخص مؤلف یعنی محمد بن منور جز آنچه در متن اسرارالتوحید به آن اشاره شده است اطلاع دیگری در دست نیست. براساس اشارات او می‌توان استنباط کرد که وی در حدود سال 500 تا 520 هجری یعنی اوایل قرن ششم متولد شده است و کتاب خویش را در حدود سال 574، یعنی در دهۀ ششم یا هفتم عمر خویش نگاشته است و به هنگام تألیف کتاب، در نقطه‌ای دور از مهنه و احتمالاً در هرات می‌زیسته است. اما قبل از آن، تا تاریخ 551 در مهنه زندگی می‌کرده و یکی از افراد برجستۀ خاندان ابوسعید به شمار می‌رفته و در امور سیاسی و اجتماعی ناحیه مورد توجه دولت‌های وقت نیز بوده است. گویا بعد از حملۀ غُزها به خراسان و کشتار و شکنجه‌های بی‌رحمانۀ ایشان در آن سرزمین و به ویژه ناحیۀ دشت خاوران مؤلف ناچار شده است وطن خویش را ترک گوید و به جای دیگری، احتمالاً هرات برود.

محمد بن منور در معارف صوفیه و علوم عصر صاحب اطلاع بوده و نثرش از استواترین و شیواترین نمونه‌های نثر فارسی است و به هنگام ترجمۀ عبارات عربی چیره‌دستی خود را در زبان و ادب عرب نیز نشان می‌دهد.

درگذشت محمد بن منور احتمالا در یکی دو دهۀ پایانی قرن ششم روی داده است. هم‌اکنون در هرات، مزاری به نام مزار خواجه محمد بن منور، باقی است که به احتمال قوی مزار مؤلف کتاب اسرارالتوحید است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

دربارۀ ابوسعید ابوالخیر، اسرارالتوحید و محمد بن منور

کوشش‌ها (طالب علمی، ریاضت، تشرف به حلقۀ صوفیان)

رسول مهربانی (مدارا، شفقت، تأدیب)

کیمیاگری (تفسیر، تأویل، تفأل)

با شعر زیستن (به شعر سخن گفتن، شعردوستی، شعرشناسی)

نازنین مملکت (باریک‌بینی، لطیفه‌پردازی، بدیهه‌گویی)

خلق کریم (شطح، فخر، فروتنی)

کرامات (اشراف بر ضمایر، فراست، نظر شیخ)

گزین‌گفته‌ها