معرفی کتاب

فرائد السلوک اثر اسحاق بن ابراهیم ابورشید شمس سجاسی از آثار نثری قرن هفتم هجری و از زمرۀ کتاب‌های اخلاقی است. هر باب از باب‌های ده‌گانۀ آن شامل حکایت یا حکایاتی در تأیید دیدگاه‌نویسنده که همان اخلاقیات سنتی و بیشتر به روش اعتدالی و عمل‌گرایانه است. این حکایات به قول خود نویسنده بعضی مسموع است و بعضی مصنوع و موضوع یعنی از خودساخته و وضع کرده است. در ضمن بیان مطالب و حکایات، اشعار و عباراتی عربی و گاه اشعار فارسی برای تأیید مطلب آورده که همه از محفوظات مؤلف بوده و از هیچ کتابی کمک نگرفته است.

نویسنده در حال تألیف کتاب چهل سال داشته و مذهبش شافعی است؛ زیرا با تجلیل خاصی از امام شافعی یاد می‌کند، نظمش بسیار ضعیف ولی نثرش قوی و پرمایه است. مراتب فضل و کمال او در حد یک ادیب ماهر قرن ششم و هفتم است و با مصطلحات علوم آشنا بوده است. تفکرش قوی است و در پرداخت شخصیت و گفتار و رفتار قهرمانان داستان روان‌شناسی و مقتضیات آنها را رعایت می‌کند و همین نشان می‌دهد وی آدمی با مطالعه و تجربه و دارای استعداد داستان‌نویسی بوده است.

نگرش نویسنده غالباً طبقاتی است و از دیدگاه فرادستان به فرودستان می‌نگرد. او پادشاه ظالم را نتیجۀ غضب خدا بر مردم می‌داند و البته می‌گوید پادشاه ظالم در هیچ جای مملکت خود پناهگاه و گریزگاهی ندارد و بر شمشیر مجرد ایۀ حکومت را نمی‌توان گذاشت.

کتاب به لحظا سبک‌شناختی از یادگارهای پیش از مغول است و نکات دستوری و لغوی که مصححان با ذکر شواهد از آن استخراج کرده‌اند، گواه این مدعاست. البته تصرف نسخه‌برداران در تغییر بعضی عبارات و کلمات بی‌تأثیر نبوده است؛ چنان‌که از نسخۀ بدل‌ها پیداست؛ اما چون کتاب خیلی متداول نبوده و زیاد نسخه‌برداری نشده، تصرفات در آن نسبتاً کمتر است و بنابراین به مفردات و ترکیبات خاصی برمی‌خوریم که اصالت آن را می‌رساند و بعضاً شبیه لهجه‌های شمالی ایران است؛ مثلاً عمّ دختر (دختر عمّ)، شاه دختر (دختر شاه)، گاوگله (گلۀ گاو)، پارسا دختر (دختر مرد پارسا) و درویش دختر (دختر مرد درویش).

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

باب اول: در فضایل عقل

باب دوم: در فضایل علم

باب سوم: در فضایل عدل

باب چهارم: در فضایل جود

باب پنجم: در فضایل عزم

باب ششم: در فضایل حزم (دوراندیشی)

باب هفتم: در فضایل حکمت

باب هشتم: در فضایل شجاعت

باب نهم: در فضایل عفت

باب دهم: در مکارم اخلاق