معرفی کتاب

این کتاب ترجمه‌ای است از اثر گرانسنگ «مجازات آثار النبوی» که به همت و کوشش خستگی‌ناپذیر ادیب و دانشمند فرهیختۀ علوم بلاغی، سید رضی گردآوری شده است. هدف سیدرضی از تألیف این اثر، نشان‌دادن آرایه‌های ادبی در کلام پیامبر (ص) بوده است. در وصف بلاغت و فصاحت کلام آن حضرت گفته‌اند: قرآن خطاب آسمان به زمین و گفتار پیامبر (ص) سخن زمین بعد از کلام آسمان است.

مؤلف در این کتاب به بیان 360 نکتۀ ادبی در احادیث نبوی می‌پردازد. در این کتاب سخن از مجاز و اسناد عقلی به میان آمده است و آرای معزله و شیعه و اشاره‌های تاریخی به غزوات رسول خدا و جایگاه‌های سخنرانی‌اش و اشعاری از شاعران استاد کهن که نویسنده بدان‌ها دست یافته نیز در آن گزارش شده است.

آرایه‌های ادبی که در این کتاب آورده شده، عبارتند از: مجاز، استعاره، تشبیه، اتساع و کنایه.

مجاز کلمه‌ای است که در معنای حقیقی که برایش وضع کرده‌اند به کار نرود و بر دو قسم است: مجاز مفرد و مرکب. مجاز مفرد کلمه‌ای است که در غیر معنایی که برای آن وضع کرده‌اند، به کار رود به گونه‌ای که بتوان با قرینه‌ای آن را از معنای اصلی و حقیقی در معنای دیگری به کار برد؛ مانند این سخن پیامبر که: «وای بر گوش ایستادگان برای سخن، وای بر راست نگه‌دارندگان گوش». در این سخن یک مجاز است و یک استعاره؛ زیرا منظور آن حضرت، کسانی است که بسیار به گفته‌ها گوش می‌دهند و به دنبال اختلاف در گفته‌ها هستند و این کار در دینشان رخنه و در یقینشان فتنه ایجاد می‌کند؛ بنابراین گوش‌هایشان را به قیف تشبیه کرده که انواع گفته‌ها را مانند مایعات در آنها می‌ریزند.

استعاره برگرفته از عاریه و به معنای وام‌خواهی است و آن به عاریت‌گرفتن صفتی از شخصی یا چیزی برای شخص دیگر است به طوری که آن صفت از خصایص وام گرفته شود. مثل اینکه فرمود: «خشب باللیل، جدر بالنهار»: چوب‌هایی در شب، دیوارهایی در روز. یعنی سراسر شب را می‌خوابند بی آنکه برای نماز یا مناجاتی به پا خیزند؛ از این رو مانند چوب‌های سستی هستند که به دیوار تکیه می‌کنند تا نیفتند و آنها را با چیزی نگه می‌دارند تا فرو نیفتند.

تشبیه همانندکردن دو چیز به یکدیگر از برخی جهات است؛ زیرا اگر دو چیز از همۀ جهات به هم شبیه باشند، عین یکدیگرند نه مانند یکدیگر. مثل اینکه فرمود: «و منهنّ ربیع مربع، و غُلّ قمل»: برخی از زنان بهارانی پر از گل و  شکوفه هستند و برخی از آنان زنجیر گردن و شپش سر. منظور تشبیه زن زیبای سازگار به بهارانی پر از گل و باغی پر از شکوفه است و تشبیه زن زشت ناسازگار به زنجیری که بر گردن‌ها سنگینی می‌کند و مدتی دراز انسان را شکنجه می‌دهد.

اتساع از ریشۀ وسع به معنای وسعت‌داشتن و گسترش دامنۀ تأویل یک لفظ است و برخی از علمای بلاغت گفته‌اند گسترش‌دادن به تأویل و تفسیرهای یک لفظ به اندازۀ توان نگرنده در آن و به حسب معناهایی است که در آن لفظ می‌تواند در خود داشته باشد.

کنایه لفظی است که به زبان می‌آید و لازم معنای آن را در نظر دارند و منظور از لازم معنا آن معنایی است که از معنای اصلی استنتاج می‌شود.