معرفی کتاب

انسان برای رسیدن به حقیقت وجودی خود و هستی روش‌های گوناگونی را برگزیده و هرکه به شکلی و طریقی این مسیر را طی کرده است. عرفان یکی از این مشرب‌هاست که انسان حقیقت‌جو را در مسیر رسیدن به مقصدش راهنمایی می‌کند. این روش هر چند به ظاهر اختصاص به طبقۀ خاصی پیدا کرده است؛ اما با توجه به ماهیت این اندیشه، هر فردی می‌تواند از آبشخور آن بنوشد و به اندازۀ ظرفیت درونی خود از آن بهره‌مند شود.

عرفان و تصوف برای مردم ایران از جهاتی حائز اهمیت است؛ از یک طرف منشأ واقعی این اندیشه از قرآن و اسلام است و شکی نیست که بدون اسلام و قرآن رشد آن بین ایرانیان امکان‌پذیر نبود و از طرفی ادبیات فارسی به ویژه از قرن ششم به بعد با این اندیشه چنان به هم آمیخته شده که بدون در نظر گرفتن بدون در نظر گرفتن هر کدام، شناخت دیگری امکان‌پذیر نیست؛ از یک طرف زبان فارسی ابزاری برای معرفی عرفان و تصوف شد و از طرف دیگر عرفان اسلامی، رنگ و شکل و محتوای ادبیات فارسی را دگرگون کرد.

این کتاب برای دانشجویان ادبیات فارسی و علاقمندان به اندیشه و اصطلاحات عرفان و تصوف تدوین شده است. در بخش اول مشرب‌ها و اندیشه‌هایی که انسان برای رسیدن به حقیقت برگزیده، توضیح داده شده و سپس ریشۀ کلمۀ صوفی و سیر تاریخی تصوف از آغاز تا اوایل دورۀ قاجاریه بررسی شده است. بخش دوم به دو اصطلاح اساسی عرفان و تصوف، یعنی شریعت و طریقت و رابطۀ آنها با هم پرداخته است. در بخش سوم مقامات بر اساس کتاب «اللمع» شرح داده شده است. در بخش چهارم توضیح حالات و اصطلاحات مهم عرفانی که در متون عرفانی و ادبی به آنها اشاره شده و محققان در شناخت این مکتب به آن نیاز دارند، آمده و سعی شده اصطلاحاتی که اهمیت بیشتری دارند، مانند عشق، وحدت وجود، ولایت، سماع، انسان کامل، سکر، صحو و ... مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار بگیرند. در بخش پنجم مکتب‌ها و سلسله‌های مهم عرفانی از آغاز تا اوایل دورۀ قاجار به طور مختصر معرفی شده است. بخش ششم شرح حال مختصری است از چهره‌های نامی عرفان اسلامی از آغاز (قرن اول هجری) تا پایان دورۀ زندیه. در پایان نیز فهرست آیات و احادیث و معانی آنها، اشعار فارسی، نام اشخاص، کتاب‌ها و جای‌ها آمده است.

فهرست مطالب کتاب بدین قرار است:

بخش اول: مقدمه و سیر تاریخی عرفان و تصوف  

بخش دوم: شریعت و طریقت

بخش سوم: شرح مقامات

بخش چهارم: شرح حالات و مقامات

بخش پنجم: مکتب‌ها و طریقه‌ها

بخش ششم: شرح حال بزرگان عرفان و تصوف