معرفی کتاب

در این کتاب شیوۀ شعری چند تن از شاعران بزرگ عصر صفوی مانند هاتف اصفهانی، صائب تبریزی، محتشم کاشانی، عرفی شیرازی، امیرخسرو و بیدل دهلوی بررسی شده است.

در این بررسی، ضمن کالبدشکافی کلامی، تجزیه و تحلیل بلاغی و تتبع در سبک شعری هر یک از این شاعران برجسته، سبک و روش گفتار آنها در شکار معانی نایاب و ابتکار در همه عرصه‌های تصویری و انگاره‌ای شرح داده شده و تشبیه‌های برگرفته از طبیعت و انتقال آنها به معانی، همراه با انواع تمثیل‌ها و استعاره‌ها در اشعار این شاعران بازگو شده است.

مقدمات پیدایش سبک اصفهانی از اواخر قرن هشتم شروع شد و تا اواسط قرن دوازدهم ادامه پیدا کرد. این سبک از لحاظ اشتمال بر معانی دقیق و مضامین تازه و استعارات و کنایه‌های غریب و الفاظ و ترکیبات مخصوص، از سبک‌های ادوار قبل متمایز است و به طور کلی این دوره را می‌توان دورۀ مضمون‌سازی و معماگویی نامید. یکی از ارزش‌های سبک اصفهانی این است که این شیوه وقتی آغاز شد که غالب شاعران، ممدوحی برای ستایش نداشته و برای دل خویش یا پسند مردم شعر می‌گفتند. مختصات عمدۀ سبک اصفهانی عبارت است از: نزدیکی زبان شعر به زبان محاوره، بهره‌گیری از تمثیل، نکته‌سنجی و مضمون‌آفرینی، پیچیدگی و ابهام، رعایت ایجاز، آرایش‌های لفظی و معنوی، مبالغه و به‌کار‌بردن صنعت اسلوب معادله.

در بخشی از کتاب آمده است: صائب این گویندۀ شکارگر مضامین بکر، اوصاف حسی را در تصویر معانی در می‌یابد و با دگردیسی حواس به یکدیگر از راه تعابیر، که امروزه آن را به «حسامیزی» تعبیر می‌کنند، شعر خود را به اوج قلۀ اعجاز می‌رساند؛ چنان‌که در ابیات زیر تعابیر به کار رفته همچون سخن شسته، سخن‌تراش، سخن سرد، سخن تلخ در شعر او که همه اوصاف محسوس طبیعت‌اند، از راه تمثیل و استعاره بر قامت موزون سخن که مفهومی معنوی و عقلی است، بریده و دوخته شده است و این جز با تصرف شاعرانه در خواص موجودات طبیعی و توسع در «حسامیزی» امکان‌پذیر نیست:

سخن شسته:

بی ابر گهربار چمن شسته نگردد                    تا دل نشود آب سخن شسته نگردد

سخن‌تراش:

سخن‌تراش ز زخم دل زبان نیندیشد                          ز ذکر ارّه نگردد درودگر دلگیر

سخن سرد:

دل عارف نرود از سخن سرد از جای                          باد با تخت سلیمان چه تواند کردن

سخن تلخ:

می‌شود قند گلوسوز مکرر چون شد                            چه شود گر سخن تلخ مکرر گردد

بیدل دهلوی نیز که از آبشخور کانون سبک هنری اصفهان شعرش تر و تازگی یافته و از سوز دل کلامش برتافته و مشتعل است، از چشم‌بندی خورشید در عجب است که چگونه با عریانی و بی‌کسوتی چشم‌ها را می‌پوشاند و خیره می‌گرداند.

نور غیر از کسوت عریانی خورشید نیست                     چشم‌بند است اینکه خود را چون بپوشاند ز من

و همچنین این خلاف‌آمد در این بیت با تصویرهای متناقض بیگانگی در عین آشنایی از او روی نموده است:

جهان در عالم بیگانگی شد آشنای من                                    سراب آینه‌ام گل می‌کند نزدیکی از دورم

در این کتاب افزون بر بررسی سبک اصفهانی در شعر شعرای پیش‌گفته، گزیده‌ای از زندگی آنان نیز آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار

امیرخسرو دهلوی

عرفی شیرازی

محتشم کاشانی

صائب تبریزی

بیدل دهلوی

هاتف اصفهانی