معرفی کتاب

در پیش‌گفتار کتاب آمده است: «... در این کتاب من در جستجوی زنان بی‌نام و نشانی هستم که با تعالیم صوفیه در ارتباط بوده‌اند. مشخص‌کردن چارچوب جغرافیایی این پژوهش، با در نظرگرفتن آمیختگی ملل اقوام مسلمان به خصوص در سده‌های نخستین دوران اسلامی، کاری شدنی نبود؛ چرا که سفر سنت صوفیان بوده و مشایخ بزرگ طریقت‌های آغازین تاریخ تصوف با حد و مرز جغرافیایی سر و کاری نداشته‌اند».

بخش نخست این کتاب به بررسی حضور زنان در عرصه تصوف چهار سده اول هجری می‌پردازد. هدف این بخش که با مقدمه‌ای مختصر از تاریخ پیدایش طریقت صوفیان آغاز می‌شود و اشاراتی به نخستین زاهد ـ صوفیان زن در بین‌النهرین را نیز به دنبال دارد، بررسی چند و چون حضور و آرای زنان صوفی خراسان و به‌خصوص نیشابور است. حضور مشایخ نام‌آوری چون بایزید بسطامی، حمدون قصار و ابوحفص نیشابوری خراسان این عصر را جایگاه تجلی بلند‌ترین مفاهیم عرفانی و آرای فتیان ساخته بود و زنانی چون فاطمۀ نیشابوری، ام علی (همسر احمد خضرویه) و وهطیه ام فضل در سلک اهل طریقت و فتوت این دوران بودند. این بخش کتاب به بررسی روابط سی زن صوفی خراسانی با مشایخ طریقت خراسان و مجالس آنان می‌پردازد.

بخش دوم چند و چون زندگی زنانی را که به سلک عقلای مجاین درآمده بودند مورد بررسی قرار می‌دهد. زنانی که سخنانشان شطح‌آمیز و راه و رسمشان شوریدگی بود و گرچه از دیدگاه مردم، دیوانه به نظر می‌آمدند، سرسلسلۀ شوریدگانی به شمار می‌آیند که در سده‌های بعد در هیئت عقلای مجانین، ناقدان شرع و عرف و نابسامانی‌های اجتماعی گشتند و وارثانشان در مثنوی‌های عطار زمین و زمان را به هم دوختند.

بخش سوم با مقدمه مختصری که اشاره به زنان عالم خراسان در سده‌های پنجم و ششم هجری دارد، به بررسی حضور آنان در خاندان ابوالقاسم قشیری و طریقت ابوسعید ابوالخیر می‌پردازد. نگاهی به حضور فاطمه ام‌البنین دختر ابوعلی دقاق و همسر ابوالقاسم قشیری به عنوان سرسلسله زنان عالم خاندان‌های بزرگ خراسان این عصر و همچنین زنانی که با مجالس ابوسعید ابوالخیر در ارتباط بوده‌اند، چارچوب مباحث این بخش را ساخته است.

بخش چهارم حضور زنان در حلقۀ مریدان مولانا جلال‌الدین محمد را مورد بحث قرار می‌دهد. در مقدمه این بخش کوشیده شده تعالیم بهاولد در کتاب معارف و همچنین رابطه زنان با مجالس و مدرسه او را به عنوان پایه و زمینه دیدگاه مولانا در مورد زن بررسی شود و در ضمن شرایط اجتماعی زنان و به ویژه زنان خاندان‌های فرمانروایی آسیای صغیر نیز از نظر دور نداشته شود. به دلیل گزارش‌هایی که از حضور زنان در مجالس سماع و خانقاه‌داری آنان در منابع این دوره وجود دارد، موضوع ارتباط زنان با خانقاه و مجالس صوفیه تا زمان مولانا نیز در دو مبحث جداگانه بررسی شده است.

بخش پنجم سراسر حکایت کرامات زنان صوفی است از طی ارض تا رویاندن زمین و دست کشیدن به ساق عرش. با تکیه بر این اصل که در هر آیین و مذهبی، روایات افسانه‌گونی وجود دارد که عناصر سازندۀ حیات آنند و طریقت‌های صوفیه هم از این چارچوب بیرون نیستند و همچنین با درنظر گرفتن این نکته که در متون صوفیه، روایات تجربیات روحانی و افسانه‌های کرامات مشایخ سهم عمده‌ای دارند.

بخش ششم، بخش پایانی کتاب است. مقدمه این مبحث اشاره مختصری است به تحولات طریقت‌های صوفیه در دوران صفویه و وقفه‌ای که با بر سر کارآمدن وارثان شیخ صفی‌الدین اردبیلی، در هیئت شاه شیخ صوفیان، در کار تصوف روی داد. از سدۀ دهم تا سیزدهم هجری دو جریان عمده در سیر تاریخ تصوف در ایران شکل گرفته است؛ یکی اعلام تشیع به عنوان مذهب رسمی و برکنارراندن صوفیان از سوی پادشاهان صفوی و دیگری مهاجرت مریدان مکتب شاه نعمت‌الله ولی از دکن به ایران و احیای این طریقت در نیمۀ نخست دوران حکومت زندیه. زندگی و آثار دو زن صوفی در این دوران مورد بحث و بررسی بخش پایانی کتاب است.

بخش‌های کتاب بدین قرار است:

بخش یکم: از زاهد ـ صوفیان بین النهرین تا صوفیان خراسان

بخش دوم: زنان در حلقۀ عقلای مجانین

بخش سوم: زنان صوفی در دوران میانۀ اسلامی

بخش چهارم: زنان و تعالیم صوفیه در طریقت مولانا

بخش پنجم: کرامات زنان صوفی در افسانه‌های مریدان

بخش ششم: در گذار یک دگرگونی