معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در ادب فارسی زندگی و شعر سرایندگان زن به دلیل شرایط فرهنگی و شایست و ناشایست‌های عرفی، به بی‌مهری حافظۀ تاریخ دچار گشته و به‌تدریج محو و بی‌رنگ شده است. زنان ایران در طول تاریخ، شاعران گمنام قسمت عظیمی از ادبیات شفاهی در قالب لالایی‌ها، ترانه‌ها، واسونک‌ها و سوگ‌سروده‌ها بوده‌اند و در حفظ و انتقال آنها هم سهم چشمگیری داشته‌اند. این ترانه‌ها، روایت عشق و درد و شادی و تنهایی زنان شاعری است که امکان نوشتن سروده‌های خویش را نداشته‌اند و گمنامی به آنها جرئت گریززدن از تنگناهای اخلاقی و اجتماعی و سخن‌گفتن از آرزوها و خواسته‌ها و رنج‌هایشان را داده است.

این کتاب نگاهی است به شعر و زندگی عالمتاج قائم‌‌مقامی، شاعری که بنای ذهن و زبان زنانه را در ادب فارسی پی ریخت. او در اواخر دوران حکومت قاجار در خاندان میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام فراهانی ـ وزیر اصلاح‌طلب دورۀ ناصری ـ زاده شد و 23 ساله بود که فرمان مشروطه به امضا رسید. بنابراین می‌توان شعر او را شعر عصر مشروطه و دوران پس از آن دانست. عالمتاج در دوران زندگی‌اش به شاعری شناخته نشد؛ چراکه شعرهایش را در خفا می‌سرود و آنها را پنهان می‌کرد. شعر او آینه‌ای است در برابر زندگی زن ایرانی در یک عصر پرآشوب نابسامان و او خود سمبل زنی است هوشمند و آزادی‌خواه که در این آشوب و نابسامانی ارزش‌های انسانی خود را ارج می‌گذارد و به فرمان‌برداری کورکورانه از قوانین عرفی گردن نمی‌نهد، حتی اگر پایان راهش به قربانی‌شدن در مسلخ تنهایی منتهی شود.

زندگی عالمتاج نمونۀ زندگی زنانی است که بی‌رحمانه در گردش گردونۀ بی‌فرهنگی، عقب‌افتادگی و بی‌رحمی جوامع قرون وسطایی حرام می‌شوند؛ اما می‌گویند و می‌سرایند و می‌نویسند تا دریچه‌ای به آگاهی بر دیگران بگشایند.

بیست سال پس از مرگ عالمتاج، فرزندش پژمان بختیاری 917 بیت از اشعار او را که در لابلای دفترها و کتاب‌هایش یافته بود، جمع‌آوری و چاپ کرد و این درست سالی بود که شعر نو فارسی به مرحلۀ شیفتگی به شعر نیمایی پا نهاده بود و فروغ داشت آخرین شعرهای زندگی‌اش را می‌نوشت. دیوان عالمتاج بی‌سروصدا چاپ شد، به دلیل قالب و فرم عروضی و شکل و شمایل سنتی‌اش مورد توجه قرار نگرفت.

عالمتاج قائم‌مقامی «ژاله» اولین زن شاعری است که در شعرش هم از زندگی خود سخن گفت و به عبارتی شعر شخصی سرود و هم از دیدگاه یک زن به طرح مسائل اجتماعی پرداخت. او همچون برخی از دیگر شاعران زن که شعرهای خود را برای مسکوت گذاشتن و در پرده نگه‌داشتن خواسته‌ها و دیدگاه‌هایشان یا از بیم تکفیر بدعت نهادن شعر زنانه سوزانده‌اند، مجموعه غزلیات خود را به آتش سپرد. این پدیدۀ شعرسوزان سروده‌های شخصی و عاشقانه در تاریخچ شعر زنان بدون تردید زاییدۀ ترس از اتهام پا بیرون نهادن از دایرۀ عرف و اخلاق بوده است و این زنان به‌خوبی دریافته بودند که گوش نامحرم جامعۀ عصرشان جای پیام سروش حس و ادراک آنان نیست. مهر داغ خوردن فروغ در دورۀ کوتاهی بعد از پروین و عالمتاج و پچ‌پچه‌هایی که پس از چاپ‌شدن شعرهای شخصی‌اش روزگار این شاعر را برای دوره‌ای از زندگی کوتاهش تار ساخته بود، به‌روشنی دلیل شعرسوزان پروین اعتصامی و عالمتاج قائم‌مقامی را بیان می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

زندگی شاعر

شرایط اجتماعی عصر عالمتاج

شعر عالمتاج

نقد فرهنگ در شعر عالمتاج

عالمتاج از نگاه دیگران

پایان سخن

اشعار

منابع