معرفی کتاب

در آسمان فروزان و پرستارۀ جهان تشیع، فیض کاشانی محجةالبیضایی است که با اصول اصیلۀ آن می‌توان به حق مبین رهنمون شد. شرح صدر او آیینۀ شاهی، کلمات مکنونه‌اش، انوار حکمت و اصول و معارف او، شهاب ثاقب در علم الیقین و عین الیقین است. مفاتیح شرایع فیض، قرة العیون عالمان و منهاج النجاة او یکسره معادن حکمت و زاد سالکان است و صافی فهم او وافی به مقصود در دستیابی به معارف است و اقوال و آثار فیض سراج سالکین در شب‌های دیجور تاریخ و سفینةالنجات در دریای پرتلاطم آرا، راه صواب در راه پرسنگلاخ سعادت و جلای قلوب مشتاقان به کمال است.

ملامحسن فیض کاشانی بیش از دویست اثر گرانسنگ در علوم اسلامی اعم از تفسیر، حدیث، فلسفه، کلام، عرفان، اخلاق و فقه از خود به یادگار گذاشت. آثار فیض هر خواننده‌ای را که اندک سرمایه‌ای از معارف دینی داشته باشد، مجذوب و همراه می سازد و مطالب نغز و عمیق آثارش در عین سادگی و روانی، هر چشم بصیرت‌طلبی را خیره می‌سازد. تحلیل‌های ظریف، تبیین‌های دقیق و تفسیرهای ژرف او از مسائل اساسی دین، حاکی از فهم عمیق و آشنایی دقیق او به حوزه‌های متفاوت دین است. اقوال امامام معصوم به مثابۀ اصول اصیله و میزان برجسته در بررسی آرای گوناگون تفسیری، اخلاقی و عرفانی است. همچنین فیض کاشانی در آثارش از جمله صافی، اصفی، انوار الحکمه، کلمات مکنونه، علم الیقین و عین الیقین به طور گسترده از طزیق روایات و آیات سعی در نزدیک‌کردن مخاطب به حقایق فلسفی و عرفانی دارد.

صافی و اصفای فیض در تفسیر هماره مورد توجه مفسران بوده است و زمانی اصفای او از متون درسی حوزه‌های علمیه به شمار می‌رفت. وافی او از مهم‌ترین آثارش و بیان‌های آن از درس‌آموزترین مطالب در فهم روایات و مواجهۀ روشمند با آنها است. مفاتیح الشرایع او در نیز در همان اغاز شهرت و اعتبار بسیار پیدا کرد و تذکره‌نویسان از چهارده شرح و حاشیه بر آن خبر داده‌اند. محجةالبیضای فیض به عنوان تهذیب شیعی از کتاب تأثیرگذار احیای غزالی نیز از مؤثرترین و ماندگارترین اثر فیض است که در محور الگوبخشی در گفتگوی انتقادی و اصالت تهذیب در برابر تخریب درس‌آموز است. خلاصه آنکه اثار و آرای فیض در علوم مختلف اسلامی، مشحون از نکته‌های فراوان، مطالبی درخور، شیوه‌هایی متنوع، رهیافت‌هایی متفاوت و اطلاعات تاریخی ـ دینی مهم از دورۀ او است.

سیرۀ اخلاقی و سیاسی فیض نیز دربردارندۀ نکته‌ها و درس‌های مهمی است؛ چنانکه گوشه‌ای از سیرۀ حسنه و انسانی او را در مواجهه با غیر مسلمانان و مسلمانان غیرشیعی می‌توان رصد کرد.

در قسمتی از مقالۀ «مبانی، قواعد و روش‌های تفسیری فیض کاشانی» آمده است: «صافی و أصفی دو اثر جامع و برجسته تفسیری فیض‌اند. تفسیر صافی یکی از معروف‌ترین تفاسیر شیعی است که به زبان عربی بوده و فیض کاشانی در آن به تفسیر آیات قرآن و ذکر روایات تفسیری پرداخته است. تفسیر مذکور دارای مقدمه‌ای ارزشمند است که مؤلف در آن دیدگاه‌های خودش را بیان کرده است و تحلیل و بررسی آن می‌تواند رهیافت، مبانی، و روش های تفسیری محقق فیض را آشکار سازد».

نیز در بخشی از چکیدۀ مقالۀ «از مکتب کاشان تا مسکن جانان» در این کتاب آمده است: «محمدبن مرتضی مشهور به ملا محسن فیض‌کاشانی از برجسته‌ترین دانشمندان علوم اسلامی در قرن یازدهم هجری قمری است. وی در عمری که بیش از هشت دهه به طول انجامید، در دانش‌های گوناگون از جمله حکمت، عرفان، تفسیر، کلام، اصول و فقه به تعلیم و تعلم پرداخت. وی نزد بزرگان بسیاری از جمله شیخ بهایی، میرداماد، ملاصدرا، سید ماجد بحرانی شاگردی نمود و پس از آن در شهرهای کاشان و اصفهان به تدریس پرداخت».

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

بخش اول: شرح حال و گزارش آثار

از مکتب کاشان تا مسکن جانان (سیری در حیات فکری و معنوی فیض کاشانی): مهدی کمپانی زارع؛ بررسی محتوایی تألیفات فیض کاشانی: سعید انواری و سیدحسین موسویان؛ کتاب‌شناسی وافی: حسین صفره؛ نسخه‌شناسی کتاب وافی:  علی صدرایی خویی؛ مسلمان غیرشیعی و غیرمسلمانان در آرا و برخوردهای فیض کاشانی: اکبر ثبوت؛ جغرافیای مواجهۀ فیض کاشانی با ابوحامد غزالی: طاهره غلامی شیری.

بخش دوم: تفسیر

امکان و جواز فهم و تفسیر قرآن از دیدگاه مولا محسن فیض کاشانی: محمد شریفی؛ مبانی، قواعد و روش‌های تفسیری فیض کاشانی: شهناز شایان‌فر؛ بررسی بهره‌گیری فیض از صدوق در تفسیر صافی: سیدمحسن موسوی؛ تحریف‌ناپذیری قرآن کریم از منظر فیض کاشانی: مهدی کمپانی زارع.

بخش سوم: حدیث

روش‌های فقه الحدیثی فیض کاشانی در الوافی: مجید معارف؛ مروری بر برخی معیارها و شیوۀ نقل روایت در الوافی توسط فیض کاشانی: علی‌اکبر شایسته‌نژاد؛ نگاهی به جایگاه زبان عربی در فقه الحدیث فیض کاشانی: حسین صفره؛ بررسی بیان‌های فیض کاشانی در نوادرالأخبار: سیدمحسن موسوی و محسن نورائی؛ جلوه‌های بلاغی در فقه الحدیث فیض کاشانی: حسین صفره.

بخش چهارم: فقه و اصول

اعتدال فیض کاشانی در اخباری‌گری: مرتضی رحیمی؛ بررسی ادلۀ فیض در آرای نادر فقهی: حسن جمشیدی و سمانه تاجی؛ فیض کاشانی و فقه مقارن: مرتضی رحیمی؛ بر سماع راست هر کس چیز نیست (بررسی دیدگاه فیض کاشانی در باب غنا): مهدی کمپانی زارع.

بخش پنجم: فلسفه و کلام

سانح غیبی: علی اوجبی؛ معمای فیض: محسن بیدارفر؛ بررسی ثبات عقاید عرفانی و حکمی فیض کاشانی در آینه اصول المعارف و کلمات مکنونه: سعید رحیمیان؛ حکمت متعالیه به روایت فیض کاشانی: سعیدرضا رهاوی عزآبادی؛ فیض کاشانی و نظریۀ خلود: مریم کیانی فرید؛ مسئلۀ طینت از نگاه فیض کاشانی: حسن مرادی؛ فطرت از دیدگاه فیض کاشانی: محمد غفوری‌نژاد؛ مسئلۀ بدا از منظر ملامحسن فیض کاشانی: اکبر فایدئی؛ بررسی علم خداوند از منظر فیض کاشانی: حسین محمدخانی؛ مقایسۀ دیدگاه فخر رازی و فیض کاشانی در مسئلۀ جبر و اختیار: علیرضا فارسی‌نژاد؛ وحدت حمل در تناقض از منظر فیض کاشانی: محمود زراعت‌پیشه.

بخش ششم: عرفان

اسرار حج از دیدگاه فیض و غزالی: احمد بهشتی؛ بایسته‌ها و دستورالعمل‌های از منظر فیض کاشانی: محمد بهشتی؛ غوری در مواجهۀ فیض کاشانی با تصوف: مهدی کمپانی زارع؛ عرفان شیعی در آثار فیض کاشانی: عبدالله صلواتی.

بخش هفتم: اخلاق و سیاست

تبیین یکی از موانع سعادت (دنیادوستی) از منظر فیض کاشانی: عین‌الله خادمی؛ مبانی انسان‌شناختی اخلاق فیض کاشانی: اعظم وفایی؛ بررسی دیدگاه فیض کاشانی در تحلیل مفهوم، معیار و حکم اخلاقی حسد: فرشته ابوالحسنی نیارکی و هاشم قربانی؛ اندیشۀ سیاسی فیض کاشانی: محمدحسین جمشیدی؛ لباس تهذیب بر قامت احیا: حسن جمشیدی و جواد شریفی.

بخش هشتم: شعر

مقام شاعری فیض کاشانی: قاسم سالاری؛ شعر در ترازوی شرع (دفاعیۀ فیض کاشانی از شعر و مضامین اشعار اهل عرفان): علیرضا فاضلی.