معرفی کتاب

کتاب در چهار بخش به بررسی زبان بلخی که از زبان‌های ايرانی ميانه شرقی بود، می‌پردازد و نشان می‌دهد که این زبان برای چند سده در ميان ساکنان مناطق شمالی افغانستان رواج داشته ‌است. سرزمین کهنسال بلخ در شمال افغانستان واقع است و از آن هم در اوستا و هم در کتیبۀ داریوش در بیستون یاد شده است. بلخ در پی حملۀ اسکندر مقدونی به مدت دویست سال در زمرۀ مناطق یونانی‌نشین درآمد. به نظر می‌رسد که در طول این مدت تمدن هلنی و نیز استفاده از زبان و خط یونانی در کنار زبان محلی بلخی در آن رواج یافته است. سرزمین بلخ از اواسط سدۀ دوم پیش از میلاد به تصرف قبایل یوئه‌جی یا تخاریان درآمد و از آن پس به نام آنها «تخارستان» نامیده شد. کوشانیان یکی از همین قبایل بودند که از اوایل دورۀ مسیحی به قدرت رسیدند و به گسترش متصرفات خود پرداختند تا سرانجام امپراتوری کوشانی را برپا کردند. این امپراتوری که در حدود یک سده دوام یافت، در دوران قدرت بخش قابل توجهی از آسیای مرکزی تا شمال هندوستان را دربرمی‌گرفت. در این دوران زبان بلخی به عنوان زبان رسمی جایگزین زبان یونانی شد؛ اما استفاده از خط یونانی در کنار خطوط دیگر از جمله خط بلخی و خروشتی به ویژه در اوایل حکومت کوشانیان ادامه یافت. در عهد ساسانی، فرمانروایی کوشانیان روی به زوال نهاد و بخش غربی آن سرزمین به تصرف دولت ساسانی درآمد و آنها فرمانروایانی با نام «کوشان شاهان» بر آن گماردند. زبان بلخی با وجود دو سدۀ تسلط اسکندر مقدونی و جانشینان او بر این سرزمین هیچگاه از رونق نیفتاد.

سرزمین بلخ امروزه استان کوچکی در شمال افغانستان است که به فاصلۀ 22 کیلومتری مزارشریف و 643 کیلومتری کابل واقع شده و رود جیحون از شمال شرقی آن می‌گذرد؛ اما همان‌گونه که اشاره شد این سرزمین کهنسال، تاریخی دیرینه در حافظۀ خود دارد که آغاز آن در غبار زمان ناپیداست. خاموشی منابع مربوط به هزارۀ اول پیش از میلاد، به ویژه دورۀ پیش از فرمانروایی هخامنشیان سبب می‌شود که نتوانیم تصویر روشنی از اوضاع تاریخی و ساختار سیاسی این سرزمین به دست دهیم؛ اما گزارش‌ها و یافته‌های تاریخی و زبان‌شناسی مربوط به دوره‌های بعدی امیدهای تازه‌ای را در بازشناسی زبان، تاریخ و فرهنگ سرزمین بلخ بیدار کرده و امروز پژوهش‌گران با تلاش گسترده‌ای به کنکاش در این یافته‌ها پرداخته‌اند.

در دهۀ 1990 م انبوهی از اسناد ارزشمند بلخی کشف شد که بیشتر آنها از طریق بازار پیشاور از بازارهای بین‌المللی سر درآورده و به مجموعه‌های خصوصی در لندن و دیگر مراکز راه یافت. محتوای بسیاری از این اسناد عبارت از نامه‌ها و مکاتبات میان افراد است. این اسناد بر چرم، پارچه و حتی بر قطعات چوب نوشته شده‌اند. افزون بر سکه‌ها و مهرها، مهم‌ترین کتیبه‌های به دست آمده از بلخ عبارتند از: کتیبه‌های سرخ کتل، کتیبۀ سه‌زبانۀ دشت ناوور، کتیبۀ ایرتم، کتیبۀ تنگ سفیدک، کتیبۀ پله مید، کتیبۀ دلبرچین و نوشته‌های پراکنده دیگری است. همچنین تازه‌ترین یافته‌ها در این زمینه نامه‌های اقتصادی، حقوقی و بودایی است که در دو مجلد توسط نیکلاس سیمز ویلیامز بررسی و مطالعه و منتشر شده است. این اثر شاید نخستین گام در معرفی زبان و آثار ادبیات بلخی است که به منظور آموزش این زبان تدوین شده است. بدیهی است کشف آثار تازه و بررسی یافته‌های زبان بلخی در تکوین و و گسترش این زبان و کسب آگاهی‌های بیشتر از زبان‌های ایرانی نقش چشمگیری خواهد داشت.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

مقدمه؛ بخش نخست: تاریخ و فرهنگ بلخ باستان: جغرافیای تاریخی؛ بلخ در دوران هخامنشی؛ دوران یونانی ـ بلخی؛ کوشانیان، ساسانیان و دیگر اقوام؛ ایزدان؛ بخش دوم: منابع و آثار زبان بلخی: سکه‌ها و مهره‌ها؛ کتیبه‌ها؛ دست‌نوشته‌ها (اسناد اقتصادی، اسناد حقوقی، نامه‌ها)؛ شواهد زبان بلخی در دیگر زبان‌ها؛ بخش سوم: زبان بلخی: آواشناسی؛ صرف؛ نحو؛ بخش چهارم: پیوست‌ها: نمونۀ متن‌ها؛ واژه‌نامه؛ منابع.