معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان‌های ایرانی شاخه‌ای از زبان‌های هندوایرانی است و از خانوادۀ زبان‌های هندواروپایی به شمار می‌رود. زبان اوستایی احتمالاً به موازات و هم‌زمان با سانسکریت جریان داشته است. اقوام ایرانی مجموعۀ بزرگی شامل مادها، پارس‌ها و پارت‌ها در فلات ایران، کیمری‌ها و شاخۀ دیگری از سکاها و سرمت‌های منطقۀ اکراین، آسی‌ها در منطقۀ قفقاز، سغدها، خوارزمیان، ختنی‌ها، هپتالیان و یوئه‌چی‌ها در آسیای میانه‌اند. گروهی از این اقوام مانند مادها و پارس‌ها در حدود هزارۀ نخست پیش از میلاد به فلات ایران وارد شدند و در دامنه‌های زاگرس سکونت یافتند و با اقوام بومی ایران درآمیختند. دو قوم ماد و پارس بعدها در سده‌های هشتم و هفتم پیش از میلاد حکومت‌های ماد و هخامنشی را شکل دادند.

زبان‌های ایرانی باستان شامل زبان‌های مادی، فارسی باستان، اوستایی و سکایی، و زبان‌های ایرانی میانه شامل زبان‌های پارتی، پهلوی، سغدی، ختنی، خوارزمی و بلخی به واسطۀ وجود سه امپراتوری جهانی هخامنشی، اشکانی و ساسانی در فلات ایران و بیرون از آن گسترش یافت. به همین دلیل گستردگی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی به گونه‌ای است که امروزه بخش قابل توجهی از آنها در بیرون از مرزهای جغرافیای سیاسی ایران قرار گرفته است. این زبان‌ها حامل فرهنگ و جهان‌بینی ایرانی‌اند و این فرهنگ را در سراسر جهان ایرانی منتشر می‌کنند. نگاهی به برخی شاخه‌های زبان‌های ایرانی تنوع و گستردگی این زبان‌ها و گویش‌های آنها را نشان می‌دهند.

در حال حاضر زبان‌ها و گویش‌های آسی، تالشی و کردی در مناطقی از قفقاز، داغستان، گرجستان، ارمنستان و اران تکلم می‌شود. گروهی از زبان‌ها و گویش‌های شرقی ایران در تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، کشمیر، پنجاب و سند تا سین کیانگ در شمال غربی چین، رواج دارند. بخش مهمی از گویش‌های جنوب غربی ایران تا کشورهای جنوبی خیلج فارس گسترده شده‌اند. همچنین، با همت شعرا و ادبای ایرانی، زبان فارسی دری در دوران اسلامی بخش قابل توجهی از شبه قاره هند، آسیای میانه و آسیای صغیر را فراگرفته است. این زبان برای سده‌های متمادی به عنوان زبان علمی و ادبی در این گستره بزرگ به کار رفته است.

افزون بر زبان‌های ایرانی نظیر کردی، بلوچی و لری و غیره، زبان‌های ترکی و عربی نیز که از سوی گروه بسیاری از هم‌میهنان ایرانی تکلم می‌شود، موجب غنای فرهنگی و علمی زبان‌های ایرانی بوده و همواره به ارزش زبان‌های ایرانی افزوده است. در واقع زبان فارسی به عنوان زبان رسمی به منزلۀ یکی از عوامل و عناصر اتحاد و یگانگی میان همۀ ایرانیان تلقی می‌شود. این زبان از چنان گنجینه فرهنگی، ادبی و علمی سترگی برخوردار است که از دیرباز همۀ ایرانیان را به هم پیوند داده و هیچ عاملی توان جدایی آنها را از یکدیگر نداشته است.

بنابراین امروزه ابزار بسیار ارزشمندی به نام زبان‌های ایرانی در اختیار ماست که با پاسداری از آن می‌توان تاریخ، فرهنگ و هویت خود را به جهان عرضه کنیم و بنای رفیعی از رابطۀ فرهنگی و دوستی میان ایران امروز و سرزمین‌هایی که زبان‌های ایرانی در آن رواج دارد برقرار سازیم.

مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی برنامه نخستین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی را در سال 1391 بنیاد نهاد و در سال‌های 1393 تا 1399 به ترتیب دومین تا پنجمین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی را برگزار نمود. دستاوردهای این پنج همایش یکی ارائۀ مجموعه سخنرانی‌هایی بود که از سوی استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی ارائه شد و به لطف الهی و همت ریاست محترم مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی و همکاران سخت‌کوش بخش انتشارات مرکز، اکنون چاپ شده و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است. دو دیگر آشنایی دانشجویان و جوانان جستجو‌گر با مبانی زبان‌های ایرانی طی برپایی همایش از طریق آشنایی با استادان و پژوهشگران زبان‌های ایرانی است. دیگر اینکه پس از اجرای نخستین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، دبیرخانه دائمی همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایرانی (گذشته و حال) در مرکز دائرۀ‌ المعارف بزرگ اسلامی گشایش یافت و در پی آن مقدمات برپایی همایش‌های سپسین زبان‌ها و گویش‌های ایرانی فراهم آمده است.

در پنجمین همایش بین‌المللی زبان‌ها و گویش‌های ایران (گذشته و حال) درمجموع 72 مقاله به دبیرخانۀ همایش رسید که پس از داوری اولیه، تعداد 45 چکیدۀ مقاله با محورهای همایش مربوط شناخته شد. دبیرخانۀ همایش سپس از نویسندگان مقالات درخواست کرد اصل مقالات خود را ارسال کنند که پس از دریافت اصل مقالات و داوری آنها، درنهایت سی مقاله برای سخنرانی و چاپ در مجموعه مقالات برگزیده و اعلام شد.

فهرست مطالب کتاب:

وجه، نوع و ساخت جملات شرطی زبان پهلوی: دستگاه مضارع/ روشنک آذری

مفهوم اصطلاح نصورای در کتیبۀ کردیر بر کعبۀ زردشت/ آزاده آزادی‌نژاد و روزبه زرین‌کوب

سرچشمۀ زبانی حماسه‌سرایی در ایران باختری/ آرش اکبری مفاخر

گویش‌شناسی: سیر تحول روش‌شناسی از گذشته تا امروز/ حمیده پستوان و مهناز طالبی دستنایی

گزارش یک متن پهلوی دربارۀ بزرگ‌ترین و بهترین رود در اساطیر ایران/ محمود جعفری دهقی

ماده سازها در گویش خوانساری/ احمدرضا دانایی

پسوند اشتقاقی «- ان»: پسوند «مراسم‌واژه» در فارسی/ شادی داوری

تحلیل فرایند حذف در گویش سیستانی بر اساس نظریه واج‌شناسی خودواحد/ منصورت دلارامی‌فر و عباسعلی آهنگر

واکاوی پررنگ کم‌کوشی و تلفظ خطی در واژگان زبان لکی/ ایرج دلفانی

صرف فعل در زمان‌های ماضی ساده، استمراری و بعید به گویش گیلکی کلاچای/ نسیم رضایی‌فر

معمایی به زبان سغدی/ زهره زرشناس

بلوچی و واو معدولۀ فارسی/ محمداکبر سپاهی و عبدالرضا سیف

یادداشتی دربارۀ زبان فارسی در روستای نای از توابع کاشمر/ علی‌اشرف صادقی

فراوانی، کاربرد و بررسی تحولات آوایی برخی از اصطلاحات عامیانه در گویش بردجی از توابع شیراز/ الهه صف‌شکن

واژگان مندایی بر کتیبۀ آرامی مهرداد (کتیبۀ آرامی متسخنعه)/ الهام فرجی بیرگانی و سهیلا صلاحی‌مقدم

کهن‌ترین شاهد از آرایۀ ادبی «لف و نشر» در متنی به فارسی میانۀ مانوی/ سمیرا قنبرنژاد

بررسی تفاوت‌های زبان جنسیتی در بین گویشوران لری خرم‌آبادی/ نوش‌آفرین کلانتر

ساختمان فعل در گویش تاتی شمال خراسان/ ابراهیم کنعانی

فارسی در برخورد با انگلیسی/ مجدالدین کیوانی

تحلیلی آماری بر هزوارش‌های متون پهلوی/ فرزانه گشتاسب، نادیا حاجی‌پور و مسعود قیومی

کاربرد ماده‌های ماضل جعلی با پسوند ist- در گویش روستای گیجالی/ سیمین‌دخت گودرزی

واژه‌های مفرد خوئینی/ اکبر محمدی

بررسی وام‌واژه‌های زبان عربی در زبان بلوچی/ موسی محمودزهی

بررسی صفات منظومۀ «باگین بشکرد» در ادبیات بلوچی (با رویکرد زبان‌های ایرانی) / موسی محمودزهی

ساختار فعل در گویش بهمئی/ روح‌الله مرادی‌نژاد

تحول فاء اعجمی یا صامت دولبی سایشی واکدار B از زبان طبری کهن تا زبان مازندرانی/ محمدعلی میرزایی جدیداسلامی و حمیده ابراهیمی

بررسی آکوستیکی فرایند واجی ناهمگونی در گویش رامسری/ عاطفه‌سادت میرسعیدی

بررسی نوعی خاص از فعل‌های ماضی لازم و متعدی در متن فارسی میانۀ ارداویراف‌نامه/ آزاده میرکمالی راینی و محمد مطلبی

تنوع معنایی ساختار ترکیبات فعلی در گونۀ لکی/ فرانک نادری و ابراهیم بدخشان

Exploring Early Gilaki: An Outline of its Lexicon Based on a Manuscript from 14^th Gentury CE/ babak sharif