معرفی کتاب

کتاب حاضر را باید نوعی نقشۀ جغرافیایی کوهستانی به حساب آورد که قرار است تمامی پستی و بلندی‌های منطقۀ معنی‌شناسی واژگانی را در سرزمین کوهستانی زبان‌شناسی بنمایاند و مسیر حرکت هر کوهنوردی را معلوم کند تا اینان دریابند ناحیۀ سمونت‌شان کجاست و این منطقه چگونه به نواحی دورتر منتهی شده است.

متن حاضر تلاشی است برای ارائۀ گزارشی همه‌سونگر در باب پژوهش‌های عمده‌ای که در حوزۀ معنی شناسی واژگانی صورت گرفته است. این نوشته را می‌توان نوعی تاریخ‌نگاری در چنین حوزه‌ای دانست که کار خود را با تولد معنی‌شناسی واژگانی در میانۀ قرن نوزدهم میلادی آغاز می‌کند، هر چند صرفاً به نوعی سال‌شمار پایبند نمی‌ماند و بر حسب زمان به سراغ معرفی نظریه‌های مقبول هر دوره نمی‌رود. هدف اصلی کتاب حاضر معرفی روابط نظری و روش‌شناختی است که میان این رهیافت‌های عمده برقرار است و توجه اصلی در این نوشته معطوف به این نکته است که دریابیم این رهیافت‌های مختلف چگونه به یکدیگر پیوند خورده‌اند و کارآیی یا عدم کارآیی هر یک کجاست.

در این کتاب به چند چارچوب نظری کاملاً بارز به تفصیل اشاره شده است. این رهیافت‌های عمده عبارتند از:

معنی‌شناسی تاریخی ـ فقه‌اللغوی: رهیافتی در زمانی به معنی‌شناسی واژگانی است که از سال 1850 تا حدود 1930نظریۀ مسلط در معنی‌شناسی واژگانی به حساب می‌آمد. توجه اصلی در این نگرش به تحول معنی واژه‌ها معطوف بود و نتایج حاصل از این نوع پژوهش‌ها را می‌توان عمدتاً به طبقه‌بندی سازوکارهای تحول معنی، نظیر استعاره، مجاز، تعمیم، تخصیص و جز آن محدود ساخت.

معنی‌شناسی ساخت‌گرا: این نوع از معنی‌شناسی الهام گرفته از آرای فردینان دوسوسور و از سال 1930 به بعد پدید آمد. معنی‌شناسی ساخت‌گرا رهیافت ذره‌نگر معنی‌شناسی تاریخی ـ فقه‌اللغوی را مردود می‌دانست و رهیافتی را تأیید می کرد که بر رابطۀ دوسویۀ معانی با یکدیگر تأکید می‌کرد و تحلیل معنایی را در سطح واحدهای یک نظام مقبول می‌دانست. در این دیدگاه رهیافت‌های متعددی امکان طرح می‌یابند؛ از جمله نظریۀ حوزۀ واژگانی، معنی‌شناسی روابط مفهومی و تحلیل مؤلفه‌ای.

معنی‌شناسی زایشی‌گرا: از سال 1960 به بعد جنبه‌های مختلف معنی‌شناسی ساخت‌گرا و به ویژه رهیافت‌های تحلیل مؤلفه‌ای به دستور زایشی راه یافت. در این زمانه شاهد تلاش‌های معنی‌شناسان برای صوری‌سازی معنی‌شناسی به منزلۀ بخشی از نوعی دستور صورت‌گرا هستیم. در همین ایام گرایش دستور زایشی به ذهن‌گرایی سبب شد تا کارآیی روان‌شناختی این دسته از تحلیل‌ها مورد توجه قرار گیرد.

معنی‌شناسی نوساخت‌گرا: در قالب این عنوان تمامی انواع رهیافت‌هایی معرفی می‌شوند که از جنبۀ ساخت‌گرا به معنی‌شناسی واژگانی می‌پردازند؛ اما به دورۀ پسازایشی تعلق دارند.‌ این دسته از نظریه‌های معاصر بر پایۀ آرای ساخت‌گرایان به ویژه دیدگاه آنان در باب تجزیۀ مؤلفه‌ای و توضیحات رابطه‌ای ساخت معنایی شکل گرفته‌اند؛ هر چند به مسائلی توجه دارند که پیش روی معنی‌شناسان زایشی قرار گرفت؛ یعنی همان مسئلۀ امکان صوری‌سازی تحلیل معنی و تعیین مرزی دقیق میان معنی زبانی و شناخت در کلیت خود.

معنی‌شناسی شناختی: این نوع مطالعۀ معنی رهیافتی روان‌شناختی و شناختی در معنی‌شناسی است که از سال 1980 به بعد معرفی شده است. در معنی‌شناسی شناختی نوآوری‌های عمده‌ای نظیر نظریۀ پیش‌نمونگی، استعاره‌های مفهومی و معنی‌شناسی قالب بنیاد پیش روی ما قرار می‌گیرد. با نیم‌نگاهی به نوشته‌های اخیر در باب مطالعۀ معنی شاید بتوان مدعی شد این رهیافت کارآمدترین چارچوب در حوزۀ معنی‌شناسی واژگانی است.

در فصول مختلف این نوشته با دو مسیر عمدۀ تحول روبرو هستیم که این رویکردهای نظری را در پیوند با یکدیگر قرار می‌دهند؛ از یک جنبه تحول معنی‌شناسی واژگانی نشانگر پیشرفتی چشمگیر در حوزۀ مطالعاتی واژه است که به تدریج و بر پایۀ داده‌های تجربی فزاینده در طی این سال‌ها شکل گرفته است. از جنبه‌ای این رهیافت‌های نظری لااقل در جزئیات امر در چالش با یکدیگرند و بر حسب مفروضات اولیۀ خود در تقابل با یکدیگر قرار می‌گیرند. پس ارائۀ گزارشی از هر رهیافت در بخش نتیجه‌گیری هر فصل معلوم می‌شود که در تحول معنی‌شناسی واژگانی با حلقه‌هایی ناپیوسته به هم سروکار نداریم و با زنجیره‌ای از نگرش‌هایی مواجه هستیم که بر حسب مشابهت و افتراق با یکدیگر به دنبال هم قرار گرفته‌اند. به عبارت ساده‌تر کتاب حاضر به طرح جریانات زیربنایی می‌پردازد که در کنار جریانات روبنایی و مشهود تحول معنی‌شناسی واژگانی سیر این تحول را می‌نمایاند.

در این کتاب به تمامی پژوهش‌های بنیادینی ارجاع داده شده است که در شکل‌بندی دورنمای تاریخی تحولات موجود در معنی‌شناسی واژگانی دخیل بوده‌اند. سازمان‌دهی این کتاب بر حسب زمان صورت پذیرفته است. آن هم به این صورت که کار با قدیمی‌ترین شکل معنی‌شناسی واژگانی جدید آغاز می‌شود و به مرور زمان به آرای اخیر در این حوزه می‌رسیم. متن اصلی هر فصل این کتاب به معرفی شکل‌بندی‌شدۀ رهیافت‌های مختلف مطالعۀ معنی واژگانی اختصاص یافته است تا از این طریق تصویری منسجم از هر دیدگاه به دست داده شود و در حد امکان، از قاطی‌شدن مطالب با هم پرهیز شود.

فهرست مطالب این کتاب بدین ترتیب است:

پیش‌گفتار مترجم، پیش‌گفتار، مقدمه.

معنی‌شناسی تاریخی ـ فقه‌اللغوی: تولد معنی‌شناسی واژگانی، ماهیت معنی، طبقه‌بندی تغییرات معنایی، فراسوی معنی‌شناسی تاریخی ـ فقه‌اللغوی؛ معنی‌شناسی ساخت‌گرا: برداشت ساخت‌گرا نسبت به معنی، نظریۀ حوزۀ واژگانی، تحلیل مؤلفه‌ای، فراسوی معنی‌شناسی ساخت‌گرا؛ معنی‌شناسی زایشی‌گرا: معنی‌شناسی کتز، تنش در معنی‌شناسی زایشی‌گرا، فراسوی معنی‌شناسی زایشی‌گرا؛ معنی‌شناسی نوساخت‌گرا: بسط رهیافت تجزیه‌گرا، بسط رهیافت روابط مفهومی؛ معنی‌شناسی شناختی: پیش‌نمونگی و برجستگی، استعارۀ مفهومی و مجاز مفهومی، الگوهای شناختی آرمانی و قالب‌ها، کاربرد و تغییر، معنی‌شناسی شناختی در بافت؛ نتیجه‌گیری؛ کتاب‌نامه و نمایه.