معرفی کتاب

در قرون مختلف، ادیبان و سخنوران با بهره جستن از تفکر و اندیشه‌های عرفان اسلامی، تحول و دگرگونی‌هایی در استعاره‌ها و تشبیهات به وجود آورده‌اند که باعث دگرگونی لفظ و معنا شده‌ است، با تغییر و تحول استعاره‌ها و تشبیهات، معانی و مفاهیم از جنبۀ ظاهری و صورتگرایانه دور شد و زبان، توأم با رمز و راز گردید؛ با مطالعه در آثار نظم و نثر فارسی مشخص گردید که بخش بزرگی از میراث ادبی و فرهنگی ما در کتب عرفا به زبان رمزی و استعاری مندرج است که برای دستیابی به ژرفای آن، بدون دریافت معانی رمزی و استعاری آن امکان پذیر نیست.

واژه‌های خمری، چون باده، شراب، میخانه و خرابات و ... و همچنین اسامی پیکر معشوق، همچون، رخ، چشم، خال و زلف و ... از الفاظی است که عرفا آن‌ها را با معانی خاص به کار برده‌اند؛ اما هیچ نویسنده‌ای تا قرن هفتم به طور منظم و سازمان یافته به تعریف آن ها مبادرت نورزیده است و در ضمن فصول و ابوابی که به شرح احوال و مقامات عرفا اختصاص دارد، نیامده و در حقیقت به عنوان اصطلاح عرفانی تلقی نشده است.

خصلت رمزی و استعاری بودن بسیاری از این اصطلاحات باعث گردید که از قرن هفتم به بعد، برخی از اهل طریق و تحقیق در کتاب‌های خود به تعریف و توضیح آن‌ها بپردازند، با بررسی و نظر در این اصطلاحنامه‌ها که بعضی آن را فرهنگ اصطلاحات عرفانی نامیده‌اند، مشخص گردید که توضیحات و تعاریف ارائه شده در این فرهنگ‌ها بسیار مبهم و نامفهوم است و اکثر آن‌ها بدون شاهد مثال ذکر گردیده است. این امر نگارنده را بر آن داشت تا با مطالعه رد متون نظم و نثر و اصطلاح‌نامه‌های عرفانی مربوط به قرن ششم تا دهم به نقد و بررسی استعاره‌های عرفانی بپردازد و از مجموعۀ آنها فرهنگ یا مجموعه‌ای بسامان ارائه دهد تا زمینه را برای برداشت روشن‌تر از اشعار و نوشته‌های عرفایی چون روزبهان شیرازی، مولوی، عطار، سعدی، حافظ، جامی و ... بیش از پیش فراهم آورد.

روش کار در این کتاب بدین صورت است که ذیل هر اصطلاح، ابتدا معانی عرفانی آن از اصطلاح‌نامه‌ها و فرهنگ‌هی معتبر آورده شده و بعد از هر تعریف، شواهدی از نظم و نثر ارائه گردیده و در بین برخی از شواهد شعری، توضیحات و تعریفاتی آمده که به تفهیم آن ابیات کمک می‌نماید و مفاهیم را به صورت زنجیره‌وار به ذهن خواننده القا می‌کند. شواهد نظم و نثر به گونه‌ای پشت سر هم قرار گرفته‌اند که هر شاهد، مفاهیم قبلی و بعدی را روشن می‌نماید. در آخر مبحث هر اصطلاح بررسی و نظر آورده شده که در حقیقت جمع‌بندی کلی مطالبی است که در اصطلاح‌نامه‌های عرفانی و شواهد نظم و نثر ذکر شده است.

مزایای عمده‌ای که در این فرهنگ لحاظ شده عبارتند از:

1. اصطلاحات به صورت الفبایی منظم شده است؛ 2. نزدیک به 130 اصطلاح عرفانی مدنظر قرار گرفته است؛ 3. نشانی مربوط به کتاب‌های اصطلاحات عرفانی با علایم اختصاری مشخص شده است؛ 4. ارجاع  در متن بدین‌گونه است که ابتدا نام مؤلف و سپس سال انتشار کتاب و صفحۀ آن درج شده است؛ 5. صرفاً اصطلاحات عرفانی مدنظر قرار گرفته است؛ 6. در ذیل هر اصطلاح پس از ارائۀ تعاریف استعاری عرفانی، شواهدی از شعر شعرا و نثر نویسندگان نامی در حوزۀ عرفان فراهم شده است؛ 7. تعاریف و شواهد ارائه شده در این فرهنگ با ذکر منبع و مأخذ است؛ 8. ضمن مقایسۀ تعریفات ارائه شده در اصطلاح‌نامه‌ها و فرهنگ‌های عرفانی، نقاط اشتراک و اختلاف نظر هر یک از دیدگاه‌ها مشخص شده است؛ 9. در قسمت بررسی و نظر استنباط نهایی با توجه به دیدگاه‌های مختلف ارائه شده است.