معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
 

در عصر صفویه، مبانی احیای سازمان اداری ایران به نظام اداری حکومت‌های پیشین متکی بود و موضوع‌های جدیدی نیز همچون یکپارچگی قلمرو و رسمی‌شدن مذهب تشیع در آن دخالت داشت؛ البته سازمان اداری در دورۀ هر پادشاه با توجه به حوادث عصر، تغییرات خاص خود را داشت. تشکیلات دیوانی این دوره به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شد و یکی از قسمت‌های مهم آن امور مالی بود که زیرمجموعۀ ادارۀ دیوان استیفا قرار داشت و زیرنظر مستوفی الممالک اداره می‌شد. امور مالی و تنظیم دفترهای مربوط به آن و نیز دخل‌وخرج یک ولایت یا همۀ مملکت در این دیوان انجام می‌شد؛ از جمله دفاتری که در این دیوان تنظیم و تدوین می‌شد، دفاتر مالی شامل روزنامچه، آوارجه و توجیهات بود. هر کدام از این دفاتر کاربرد خاصی داشت و تدوین و تنظیم آن ساختار خاصی را می‌طلبید که کاتبان و مستوفیان عهده‌دار آن بودند.

در دورۀ صفوی با اقتباس از سنت‌های اداری ایرانی، تشکیلات اداری و به تبع آن نظام مالی تأسیس شد. در دیوان این عصر، دفاتر مالی گوناگونی بنا بر نیازهای متفاوت به وجود آمد که هر کدام کاربرد خاص خودش را داشت. یکی از این دفاتر، دفتر توجیهات بود که به ثبت هزینه‌های دیوان و دربار اختصاص داشت. بررسی ساختار ظاهری و محتوایی و چگونگی تدوین این دفتر، موضوع اصلی این کتاب است.

تا کنون تنها اسناد تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عصر صفوی شناسایی شده و هنوز دفاتر مالی‌ای از دیوان استیفا در منابع بیرون از آستان قدس آشکار نشده است؛ بنابراین برای نمونۀ کار فقط دفاتر توجیهات آستان قدس رضوی در عصر صفوی بررسی شده است تا بر اساس آن بتوان به مسئلۀ اصلی پاسخ داد.

حدود نوزده‌هزار برگ سند دربارۀ دفتر توجیهات، در مرکز اسناد آستان قدس رضوی موجود است که از این میان، 1346 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس اول صفوی، 786 برگ دورۀ شاه صفی، 2739 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس دوم، 5974 برگ مربوط به دورۀ شاه سلیمان، 5718 برگ مربوط به دورۀ شاه سلطان حسین، 821 برگ مربوط به دورۀ شاه تهماسب دوم و 1536 برگ مربوط به دورۀ شاه عباس سوم است. با توجه به تعداد زیاد اسناد، اسناد به طور نمونه‌ای انتخاب شده‌اند؛ به این ترتیب که ابتدا موضوع‌های مندرج در دفتر توجیهات دسته‌بندی شد و سپس بر مبنای آن، چند نمونه سند از دورۀ هر شاه صفوی برای بررسی انتخاب شد. ملاک گزینش سند، موضوع آن بود؛ بنابراین خوش‌خط‌بودن یا نبودن سند تأثیری در انتخاب نداشت. درمجموع حدود شش‌هزار برگ سند به طور کامل بررسی شده است.

کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. فصل نخست کتاب به اهمیت پژوهش و پیشینۀ تحقیق، معرفی و نقد و بررسی منابع استفاده‌شده اختصاص دارد. در فصل دوم ابتدا تشکیلات مالی عصر صفویه معرفی شده است و سپس دفاتر مالی این عصر شناسایی و تفاوت آن با دفتر توجیهات بررسی شده است تا علت گزینش دفتر توجیهات به عنوان موضوع پژوهش مشخص شود. همچنین برای نشان‌دادن مؤلفۀ تداوم نظام دیوانی، به سابقۀ این دفاتر از قرن چهارم نگاهی کوتاه انداخته شده است.

در فصل سوم، ساختار سندشناسی و شکل ظاهری دفتر توجیهات بررسی شده است. پیشینۀ این دفتر در منابع و شیوۀ تدوین و علایم اداری به‌کاررفته در آن توسط مستوفیان، از مطالب مطرح‌شده در این فصل است. هدف اصلی در این بخش، ارائۀ شیوۀ چیدمان ظاهری دفتر توجیهات در دیوان است.

دفتر توجیهات به دو بخش توجیهات و مقررات تقسیم می‌شود؛ بنابراین دو فصل چهارم و پنجم به این دو بخش اختصاص یافته است و زیرمجموعه‌های هر بخش به‌تفصیل توضیح داده شده است. به‌نوعی مبحث مربوط به سندپژوهی و بررسی محتوایی اسناد در این دو بخش تبلور یافته است. فصل چهارم (قسمت توجیهات) ثبت هزینه‌های بیشتری دارد؛ بنابراین اصطلاحات مالی فراوانی در آن به چشم می‌خورد. ازآنجاکه اسناد بررسی‌شده به تشکیلات اداری آستان قدس مربوط است، برای روشن‌شدن وجود هزینه‌ها در دولت مرکزی، بین هزینه‌های صورت‌گرفته در تشکیلات اداری آستان قدس با دیوان مرکزی، مقایسه‌ای از طریق منابع اداری این عصر انجام شد و نتیجۀ در پایان فصل بیان شده است تا مشخص شود چه مقدار از اصطلاحات مالی اسناد آستان قدس رضوی، در دیوان مرکزی هم وجود داشته است. در انتهاب کتاب نمونه دفاتر توجیهات و مقررات مربوط به سال‌های مختلف انتخاب و بازخوانی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: درآمدی بر پژوهش

فصل دوم: تشکیلات مالی عصر صفوی

فصل سوم: ساختار عمومی و ظاهری دفتر توجیهات

فصل چهارم: ساختار محتوایی دفاتر توجیهات (بخش اول: توجیهات)

فصل پنجم: ساختار محتوایی دفاتر توجیهات (بخش دوم: مقررات)

فصل ششم: نتیجه‌گیری

تصاویر اسناد

نمایه‌ها

منابع