معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از عصر ساسانی دو گونه کتیبه موجود است: گونۀ نخست مشهور به «کتیبه‌های دولتی» یا «سلطنتی» هستند. وجه تمایز این کتیبه‌ها با دورۀ دوم استفاده از «الفبای کتیبه‌ای منفصل» است. این دسته از کتیبه‌ها یا متعلق به شاهان ساسانی هستند که متقدم‌ترین آنها کتیبۀ اردشیر اول در نقش رستم است یا به مقامات درباری تعلق دارد که آخرین آنها کتیبۀ مهرنرسی است. وجه مشخصۀ دیگر این کتیبه‌ها در آغاز، سه‌زبان‌بودن (فارسی میانۀ ساسانی، پهلوی اشکانی و یونانی) آنهاست؛ شامل کتیبۀ اردشیر در نقش رستم بر روی شانۀ اسب، کتیبۀ اورمزد در نقش رستم بر روی شانۀ اسب، کتیبۀ شاپئر اول در نقش رب، کتیبۀ شاپور اول در کعبۀ زردشت که مفصل‌ترین کتیبۀ ساسانیان است.

کتیبه‌های دیگر این دوره یا دوزبانه (فارسی میانۀ ساسانی و پهلوی اشکانی) هستند مثل کتیبۀ شاپور در حاجی‌آباد و تنگ براق، کتیبۀ اپسای دبیر در بیشاپور و کتیبۀ نرسی در پایکی که این چون مربوط به مسائل داخلی شاهنشاهی بوده، نیازی به افزودن تحریر یونانی نبوده، یا تک‌زبانه (فارسی میانۀ ساسانی) مثل کتیبۀ ابنون در برم‌دلک که می‌توان آن را قدیمی‌ترین کتیبۀ خصوصی دورۀ ساسانی دانست. نیز کتیبۀ بهرام اول / نرسی در بیشاپور، چهار کتیبۀ کرتیر، کتیبۀ شاپور اول و دوم در طاق‌بستان، کتیبۀ شاپور سکانشاه و سلوک داور در تخت جمشید، کتیبۀ شاپور دوم در مشکین‌شهر، کتیبۀ مهرنرسی که قدیمی‌ترین کتیبۀ وقفی است و کتیبه‌های تازه یافته‌شده در درگز خراسان مربوط به قرن پنجم میلادی و کتیبه‌های منفرد در شهر دورااروپوس (حدود شانزده دیوارنوشته در کنیسۀ یهودیان و یک سفال‌نوشته و یک پوست‌نوشته) که خط منفصل کتیبه‌ای آن به جهت تمایل به اتصال حروف شبیه به خط الفبای متصل پهلوی یا کتابی به نظر می‌رسد.

دستۀ دوم کتیبه‌های اواخر دورۀ ساسانی و آغاز اسلام در ایران است که به «خط متصل پهلوی یا کتابی» نوشته شده‌اند و مشهور به کتیبه‌های خصوصی هستند. این کتیبه‌های خصوصی متنوع‌اند؛ یک بخشی از آنها گورنوشته‌ها هستند که فراوانی بسیاری دارند و دستۀ دیگر کتیبه‌های یادبودی‌اند. تمام این کتیبه‌های خصوصی جز دو مورد، به خط متصل کتابی یا تحریری نوشته شده‌اند؛ آن دو مورد یکی «دو کتیبۀ شوشتر» است که به الفبای متصل نوشته شده است و احتمالاً باید به دورۀ ساسانی مربوط باشد و دیگری «کتیبۀ دربند» که خط منفصل و متصل در آن با هم آمده و مربوط به عصر خسرو اول است.

در این کتاب کتیبه‌های مشهور به کتیبه‌های خصوصی فارسی میانۀ ساسانی و پساسانی بررسی شده‌اند. فصل نخست کتاب دربارۀ کتیبه‌های گورنوشته‌ای است. و فصل دوم اختصاص به بررسی کتیبه‌های یادبودی دارد.  

در این کتاب در حد امکان دربارۀ کتبیه‌های خصوصی بحث و بررسی صورت گرفته است. شیوۀ بررسی هر کتیبه مشتمل است بر معرفی مختصر کتیبه، چگونگی پیدایی آن و سابقۀ پژوهش، سپس حرف‌نویسی، آوانویسی و ترجمۀ فارسی آورده شده است. متناسب با هر کتیبه، تعلیقات زبانی و تاریخی داده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

دیباچه

فصل نخست: گورنوشته‌ها

فصل دوم: کتیبه‌های یادبودی

واژه‌نامه (حرف‌نویسی)

واژه‌نامه (آوانویسی)

کتاب‌نامه

نمایه