معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خلیج پارس یکی از ویژه‌ترین آب‌راه‌های دنیاست که آبشخور دیگرگونی‌های بسیاری از دیروز تا امروز بوده است. از‌ این‌رو با ژرف‌نگری و بررسی می‌توان به پیشینۀ باستان‌شناسی این شاهراه شگرف در تجارت دریایی، جانمایی بنادر، راه‌های تجاری، دریانوردی، شناورها و ... دست یازید.

شکوفایی حوزۀ خلیج پارس برگرفته از روابط بازرگانی با مراکز تجاری چون مگن، دیلمون و ملوخ است که دست‌آورد آن وجود شرکت‌های حمل‌ونقل دریایی توسعه‌یافته است. لازمۀ تجارت درایی و شبکه‌های رودخانه‌ای، آگاهی و دانش مناسب از شناورها، لنگرگاه‌ها، بارگیری و نقشه‌های دریایی است. بومیان با استفاده از ترکیب نی و قیر و نیز پس از آن به‌کارگیری الوار بر توسعۀ تبادلات این حوزه افزودند.

شوربختانه در کتیبه‌ها و دیوارنگاره‌های باستانی که از بین‌النهرین و عیلام برجای مانده است، به خلیج پارس و دریای پایین یا دریای شور اشاره نشده است. در منابع کلاسیک یونانی یا رومی تاریخ‌نگارانی چون هرودوت، نیکومدیو، توسیدید و ... نیز به خلیج پارس اشاره‌ای نشده است که این امر نشان از ناشناخته‌بودن آن دارد.

این کتاب بررسی و پژوهش روشنی است از سیر مطالعۀ دریانوردی و ساختار قایق و کشتی‌ها از هزارۀ سوم تا پایان امپراتوری هخامنشی که با نگرش به منابع و گل‌نوشته‌های میان‌رودان و عیلام و نیز بررسی‌های باستان‌شناختی حوزۀ خلیج پارس نگاشته شده است. نوشتاری چون شناسایی بنادر تجاری و ایستگاه‌های دریایی، میزان بارگیری کشتی‌ها و قایق‌ها، شناسایی شبکه‌های تجاری درون‌منطقه‌ای و برون‌منطقه‌ای، نوع تجارت شخصی یا اشتراکی، شناسایی قوانین سفت‌وسخت جنگل‌کاری‌ها برای الوار کشتی، استفاده از قیر برای آب‌بندی، معادن قیر، اندازۀ کشتی‌های تجاری، میزان دستمزد کارگران قایق‌ساز، القاب و درجات کارمندی کشتی‌ساز، شناسایی بندرگاه‌های کارخانه‌های کشتی‌سازی یا تعمیراتی، شبکه‌های نظارت بر تجارت، شناسایی شبکه‌های آب شیرین، شبکۀ گستردۀ ناوگان جنگی و .... ویژگی کتاب را دوچندان کرده است و آن را از سایر پژوهش‌ها متمایز می‌کند؛ چراکه برای نخستین بار در این‌باره از گل‌نوشته‌ها و متون باستان‌شناسی بهره گرفته شده است.

در بخش نخست کتاب دربارۀ جغرافیای طبیعی و تاریخی خلیج پارس سخن گفته شده است و به موضوعاتی چون جغرافیای طبیعی، مشخصات زمین‌شناسی، جریان‌های جزرومد، عمق آب در خلیج پارس، ویژگی‌های کلی اقلیمی، پوشش گیاهی، منابع اقتصادی و .... پرداخته شده است.

یکی از مهم‌ترین موضوعات در زمینۀ باستان‌شناختی که مورد توجه باستان‌شناسان نیز قرار گرفته است، موضوع اقتصاد است. در بخش دوم خلاصه‌ای از اسفار تجاری در موضوع ارتباطات میان صنایع متالوژیکی عصر مفرغ در شمال خلیج پارس امروزی ایران و آنهایی که در ضلع جنوب خلیج پارس هستند نشان داده می‌شود. در این بخش شواهد مربوط به استخراج اولیه و مبادلۀ مس در منطقۀ بزرگ خلیج پارس بررسی می‌شود؛ تجارتی که اغلب تصور می‌شود سیستم مبادلۀ خلیج پارس را به طور کلی قطع می‌کند. سرانجام نقش خلیج پارس به عنوان مسیری برای مبادلل قلع و «قلع ـ برنز» بررسی می‌شود. این رویکردها مشارکت احتمالی سیاست‌های ایران را در تجارت فلزات خلیج پارس به عنوان تولیدکننده یا مصرف‌کنند تأیید می‌کند.

شواهد قطعی از آنچه کشتی‌های هزارۀ سوم و دوم پیش از میلاد در حوزۀ خلیج پارس نشان می‌دهند و نحوه‌ای که آنها ساخته شده‌اند، باعث شده است با مشکل جدی در این‌باره روبرو شویم. در بخش سوم نویسنده کوشیده است شواهد و مطالعات شناخته‌شده در زمینۀ ساخت کشتی را به طور خلاصه ارائه کند. موضوعات متنی از هزارۀ سوم و دوم پیش از میلاد زمینۀ بزرگ مطالعه‌ای را فراهم می‌کنند که اگر با شواهد تصویرنگاری، قوم‌نگاری و باستان‌شناسی ترکیب شوند، می‌توانند اطلاعات مهم و دقیقی از کشتی‌های حوزۀ خلیج پارس بدهند.

بخش چهارم کتاب اختصاص به بررسی ارتباط‌های تجاری بنادر و اسکله‌های قایق‌سازی در حوزه‌های خلیج پارس و بین‌النهرین بر اساس متون و کاوش‌های باستان‌شناسی دارد. در این بخش تبادلات رودخانه‌ای و ارتباط سواحل‌نشینان با مردمان دیگر بررسی شده است. همچنین در این بخش دربارۀ کارگاه‌های قایق‌سازی و ..... نکاتی ارائه گردیده است.

در بخش پنجم دربارۀ مواد تشکیل‌دهنده و خام ساخت قایق و کشتی‌ها سخن گفته شده است. بخش پایانی نیز دربارۀ دریانوردی در دورۀ هخامنشی است؛ دوره‌ای که می‌توان گفت هخامنشیان به دریا کشیده نشدند، بلکه به سوی آن رانده شدند؛ زیرا ایرانیان که از راه خشکی به فارس کوچ کرده بودند، مردم کشاورز یا چوپان بودند که با امور دریایی آشنایی نداشتند؛ اما هنگامی که امپراتوری ایران تا سواحل آسیای صغیر گسترش یافت و با قدرت دریایی یونان و مصر مواجه شد، دیگر نمی‌توانستند بسط قدرت دریایی را به تعویق بیندازند، مگر آنکه هخامنشیان از نقشۀ جهان‌گشایی خود و حتی آنچه تا آن موقع تسخیر کرده بودند، چشم‌پوشی کنند. بدین ترتیب پادشاهان اولیۀ هخامنشی با درنظرداشتن امکانات و حدود خود، با ملل دریانوردی که تحت انقیاد درآورده بودند، مدارا می‌کردند.

فهرست مطالب کتاب:

بخش نخست: جغرافیای طبیعی و تاریخ خلیج پارس

بخش دوم: تجارت و نظریات دربارۀ اقتصاد

بخش سوم: تجارت دریایی و پیشینۀ آن در حوزۀ خلیج پارس و دریایی مدیترانه

بخش چهارم: ارتباط‌های تجاری بنادر و اسکله‌های قایق‌سازی در حوزه‌های خلیج پارس و بین‌النهرین بر اساس متون و کاوش‌های باستان‌شناسی

بخش پنجم: مواد اولیۀ خام

بخش ششم: دریانوردی در دورۀ هخامنشی

بخش هفتم: ارزیابی

کتاب‌شناسی