معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در نیمۀ دوم قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، حیات فرهنگی و اندیشۀ غربی با ورود به دنیای مدرن، بر مفاهیمی چون خردگرایی، علم‌گرایی، فردگرایی، لزوم پیشرفت تکنولوژیکی و صنعتی و پاسداری از ارزش‌هایی مانند آزادی، برابری و دموکراسی تأکید کرد. متناسب با ارزش‌های دنیای مدرن، حوزه‌های مختلف علوم انسانی، هنر و ادبیات نیز دچار تحولات و دگرگونی‌های فرمی و محتوایی و روش‌شناختی شد. در حوزۀ ادبیات پس از دوران تسلط رمانتیک‌ها، رفته‌رفته رمان تبدیل به قالب رایج و پرنفوذ می‌شد و به‌ویژه در دورۀ مدرن هیچ قالب ادبی‌ای به تأثیرگذاری رمان و ادبیات داستانی نبود. درنتیجه نثر کم‌کم جای شعر را در ادبیات گرفت. با رواج‌یافتن رمان بسیاری از شگردهای بلاغی و لفظی مورد استفاده در شعر قدیم دیگر کاربرد چندانی در قالب رمان و داستان نداشت و لازم بود معیارهای تازه‌ای برای تحلیل ادبیت و زیبایی آثار داستانی تبیین شود. رمان مدرن بیش از شعر کهن به هنرهای زیبا و آثار هنری مدرن شباهت داشت؛ بنابراین نظریه‌پردازان و منتقدان ادبی با نوع تازه‌ای از آثار مواجه شده بودند که به آثار و مکتب‌های هنری و نقاشی‌ها و موسیقی‌ها و فیلم‌های سینمایی عصر مدرن ارتباط داشت.

از طرفی برجسته‌ترین رمان‌ها و داستان‌های مدرن نمایانگر وجوه تاریک و زشت هستی بودند و موضوعاتی تراژیک و سرشار از یأس و تلخی را به تصویر می‌کشیدند. زیبایی‌شناسی کلاسیک و سنتی که عموماً ریشه در آرای فیلسوفان یونان باستان و روم و قرون میانه داشت و پس از رنسانس نیز در نظریات متفکران نئوکلاسیک بازتاب پیدا کرده بود، در شرح چرایی زیبایی این آثار ناکام می‌ماند. در این آثار خبری از زیبایی‌ها با تعریف عام و سنتی آن نبود؛ اما این رمان‌ها همچنان کشش و ظرافت‌هایی داشتند که برای زیبایی‌شناسی کلاسیک ناشناخته بودند. پس از انقلاب‌های فلسفی کانت و هگل و به دنبال آن مطرح‌شدن نظریات هنجارشکن و شکاکانۀ شوپنهاور، کیرکگور و به‌ویژه مارکس، نیچه و فروید همۀ بنیان‌ها و پارادایم‌های فلسفه، هنر و ادبیات زیرورو شد. بنابراین در این دوران زیبایی‌شناسی آثار هنری و ادبی بیش از هر چیز با آیرونی و جهان‌بینی آیرونیک عجین شده بود و تحلیل چنین رویکرد تازه‌ای جز با توجه به مؤلفه‌های مؤثر در آن از قبیل «غیاب»، «منفیت»، «تراژدی» و «مرگ» ممکن نبود.

رمان به‌مثابۀ فرم ادبی هیچ‌گاه از شر سایۀ شومی که او را در خواب و بیداری دنبال می‌کند، در امان نبوده است. رمان ناگزیر به دست‌وپنجه نرم‌کردن با این حقیقت تراژیک است که مؤلفه‌هایی نکوهیده در ناخودآگاه داستان مدرن هست و به طرزی آیرونیک همین مؤلفه‌ها وجوه زیبایی‌شناختی رمان را نیز صورت می‌بخشند. این کتاب در پی پاسخ بدان است که این وجوه آیرونیک چگونه زیبایی‌شناسی رمان را توضیح می‌دهند و به چه صورت‌هایی در فضای آن جلوه‌گر می‌شوند.

بخش اول کتاب شامل درآمدی بر تعاریف و تعابیر زیبایی‌شناسی در فلسفۀ هنر غرب و همچنین تبیین زیبایی‌شناسی بر مبنای مؤلفه‌های پساساختارگرایانه است. بخش دوم کتاب به نقد و تحلیل پنج رمان برجستۀ معاصر فارسی طبق روش‌شناسی متأثر از زیبایی‌شناسی پساساختارگرایانه می‌پردازد و در پایان نیز جمع‌بندی بیان شده است. رمان‌های «بوف کور» صادق هدایت، «سنگ صبور» صادق چوبک، «شازده احتجاب» هوشنگ گلشیری، «سمفونی مردگان» عباس معروفی و «همنوایی شبانۀ ارکستر چوب‌ها» اثر رضا قاسمی که نمایندگان رمان‌های برجستۀ فارسی، به ترتیب از آغاز تا دهۀ هشتاد به حساب می‌آیند و به عنوان مهم‌ترین آثار داستانی پنج نویسندۀ اثرگذار ادبیات فارسی، غالباً از شاخصه‌های زیبایی‌شناختی مرتبط با فلسفۀ هنر مدرن و پسامدرن برخوردارند، مورد تحلیل قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش اول: مبانی نظری و روش‌شناسی

زیبایی‌شناسی از دیدگاه پساساختارگرایی

آیرونی و نقش آن در زیبایی‌شناسی متون ادبی

مؤلفه‌های مؤثر در ایجاد آیرونی و زیبایی‌شناسی متن ادبی

بخش دوم: تحلیل آثار داستانی

تحلیل رمان «بوف کور»

تحلیل رمان «سنگ صبور»

تحلیل رمان «شازده احتجاب»

تحلیل رمان «سمفونی مردگان»

تحلیل رمان «همنوایی شبانۀ ارکستر چوب‌ها»

سخن پایانی

منابع