معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زمانی که پس از پایان جنگ جهانیِ دوم، جهان به صحنه رویارویی و رقابت ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی تبدیل شد، ایران با صورتی متفاوت از پدیده‌ای مواجه شد که دستِ‌کم از یک قرن پیش با آن آشنا بود؛ یعنی تبدیل‌شدنِ کشور به میدان رقابت قدرت‌های جهانی. مهم‌ترین وجه این تفاوت، گسترده‌شدن اقشار و گروه‌های اجتماعی‌ بود که اکنون می‌توانستند در تعیینِ تکلیف مسائل کشور ایفای نقش کنند. راه‌اندازی برنامه کتاب فرانکلین در ایران با هدف تأثیرگذاری بر این اقشار و گروه‌های جدید در چارچوب یک‌چنین رقابتی تدوین و اجرا شد. برنامه‌ای که هم‌زمان هم به جمعیت شهرنشین و تحصیل‌کرده کشور این امکان را داد تا آن را برای تحقق خواسته‌های خویش به‌ویژه در حوزه فرهنگ به‌کار گیرد و هم به استبداد سلطنتی، تا از این فرصت برای تعمیم اقتدار خود به دوردست‌ترین نقاط کشور و بر اذهان دانش‌آموزان و اولیاءشان استفاده کند. برنامه کتاب فرانکلین که وجوه متعدد فعالیتش در ایران در این کتاب بررسی و نقد شده‌اند، داده‌ها و بصیرت‌های معتبری را در اختیار می‌گذارد برای بازبینی و بازاندیشی نقش نیروهای اجتماعی و سیاسی داخلی و خارجی در شکل‌دهی به جامعه ایران در فاصله کودتای ۲۸ مرداد و انقلاب ۵۷.

هدف اصلی از تأسیس مؤسسه انتشارات فرانکلین (1953 ـ 1979)، فراهم‌‌آوردن مقدمات ترجمه و انتشار کتاب‌های آمریکایی به زبان کشورهای در حال توسعه بود؛ ولی به‌تدریج دامنه فعالیت این مؤسسه از محدوده اهداف نخستین بنیان‌گذاران آن فراتر رفت و به چاپ و نشر کتاب‌های محلی در حوزه‌های نمایندگی مؤسسه انجامید. همایون صنعتی‌زاده انتشارات فرانکلین تهران را در سال 1953 تأسیس کرد. او در 1965 خودش را بازنشسته کرد و علی‌اصغر مهاجر تا پایان کار انتشارات جانشین او شد. مراحل حرفه‌ای و فنی تولید کتاب (طراحی جلد، صفحه‌آرایی، ویرایش، نمایه‌سازی و...) برای نخستین بار به شکل نوین و منسجم در مؤسسه انتشارات فرانکلین تهران آغاز شد. مدتی بعد مسئولیت تولید کتاب‌های درسی هم به این انتشارات سپرده شد. فرانکلین از محل عواید چاپ این کتاب‌ها، چاپخانه‌ای مجهز به نام «شرکت افست»‌ تأسیس کرد. کار صنعتی‌زاده گرفته بود و سازمانش به مهم‌ترین نشر ایران تبدیل شد؛ اما کتاب‌ها تا پایان دهه1330 تیراژ راضی‌کننده‌ای نداشتند.

این کتاب مطالعه‌ای است دربارۀ برنامۀ کتاب فرانکلین و نظام دانشی که در طول 25 سال فعالیتش تولید کرده است. نویسنده کوشیده است به این سؤالات پاسخ دهد: شرایط اجتماعی و سیاسی‌ای که تأسیس و راه‌اندازی برنامۀ کتاب فرانکلین را ممکن کرد، چه بود؟ اهداف آموزشی، فرهنگی و سیاسی این برنامه چه بودند و این اهداف چه نقشی در ساختاریابی و سیاست‌گذاری این مؤسسه داشتند؟ روند تکامل تاریخی، گسترۀ فعالیت‌ها و عملکردش چگونه بوده است؟ برنامۀ کتاب فرانکلین چه تأثیری روی نظام آموزشی ایران و کتاب‌های درسی‌اش داشته است؟ دلیل موفقیت این برنامه در ایران چه بود و حکومت ایران چه نقشی در این موفقیت ایفا کرده است؟

پس از مقدمۀ مفصل کتاب، تاریخچه و میراث برنامۀ کتاب فرانکلین در چهار فصل مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم و سوم جزئیاتی دربارۀ تاریخ برنامۀ کتاب فرانکلین در کشورهای مختلف جهان است. فصل دوم دربارۀ شکل‌گیری این برنامه در بستر کشمکش بین‌المللی ایالات متحده و شوروی در جریان جنگ سرد و تأثیرگذاری جنگ سرد بر سیاست‌ها و ساختار این برنامه است. در این فصل دربارۀ منطق انتخاب عناوین کتاب در برنامۀ ترجمۀ معین صحبت می‌شود و همچنین به اهمیت مشارکت و همراهی روشنفکران و مدیران سیاسی و آموزشی بومی در نظر مدیران ارشد مؤسسه اشاره می‌شود. فصل دوم با توصیفی مختصر از فعالیت‌ها و میراث مدیران عامل و مدیران محلی برنامۀ کتاب فرانکلین به پایان می‌رسد.

فصل سوم تاریخچه‌ای عمومی در مورد برنامۀ کتاب فرانکلین و فعالیت‌هایش در چهار قاره است. در این فصل تاریخ طولانی این برنامه و فعالیت‌های متنوع‌اش به چهار دورۀ زمانی تقسیم شده‌اند. دورۀ اول مربوط به سال‌های ابتدایی فعالیت این مؤسسه است (1331 ـ 1335). سپس این مؤسسه از برنامۀ ترجمۀ معین فراتر می‌رود و پروژه‌های خاص و آموزشی را نیز انجام می‌دهد (1335 ـ 1347). در پایان دهۀ 1340 مشکلات مالی و ساختاری این مؤسسه باعث تغییر استراتژی‌های آن می‌شود و این مؤسسه در قامت یک برنامۀ بین‌المللی توسعۀ آموزشی عمل می‌کند (1347 ـ 1354). این فصل با بررسی دلایل افول این برنامه و در نهایت خاتمۀ آن در سال 1355 پایان می‌یابد.

فصول چهارم و پنجم به تاریخی‌سازی و تحلیل دستاوردهای شعبۀ تهران در طول 25 سال فعالیت و همچنین بررسی روابط و همکاری‌های این مؤسسه با حکومت ایران و وزارت آموزش این کشور می‌پردازد (1333 ـ 1355). در فصل چهارم دربارۀ تأسیس شعبۀ تهران در کشمکش نزاع ایدئولوژیک شوروی و ایالات متحده در ایران صحبت می‌شود. میراث فکری شعبۀ تهران در برنامۀ ترجمۀ معین این برنامه نیز در همین فصل مرور می‌شود.

فعالیت‌های شعبۀ تهران تنها به برنامۀ ترجمۀ معین منحصر نمی‌شد و طیف گسترده‌ای از فعالیت‌های آموزشی و فرهنگی را شامل می‌شد. همچنین این مؤسسه قراردادهایی با وزارتخانه‌های آموزش ایران و افغانستان امضا کرده بود که باعث شد نقش بسیار گسترده‌ای در تولید و توزیع کتاب‌های درسی در هر دو کشور ایفا کند. این موضوع در فصل پنجم بررسی شده است؛ فصلی که با توضیحی از دلایل واگذاری این مؤسسه در سال 1355 به پایان می‌رسد. فصل ششم ضمن مروری تاریخی بر موضوع این پژوهش، به تحلیل برنامۀ کتاب فرانکلین و ارتباط آن با امپریاالیسم، حکومت و نظام تولید دانش می‌پردازد.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت دبیر مجموعه

سپاس‌گزاری

فصل اول: تاریخچه و گسترۀ جغرافیایی این مطالعه

فصل دوم: تاریخ جهانی برنامۀ کتاب فرانکلین: ترجمه، انتشار و پخش کتاب در دوران جنگ سرد

فصل سوم: تاریخچه و تکامل برنامۀ کتاب فرانکلین در سطح جهانی (1952 ـ 1977)

فصل چهارم: تاریخچۀ برنامۀ فرانکلین در ایران: زمینه‌های اجتماعی، شروع به کار فرانکلین و برنامه‌های ترجمۀ معین

فصل پنجم: تاریخچۀ برنامۀ کتاب فرانکلین در ایران: طرح‌های ویژۀ آموزشی، واکنش‌ها به کارهای شعبۀ تهران و انحلال

فصل ششم: نتیجه‌گیری: جنگ سرد، تولید دانش و خاورمیانه

کتاب‌شناسی

پیوست اول: اسامی افراد بومی و رهبران فکری فعال در برنامۀ کتاب فرانکلین (بر اساس گزارش سالیانۀ 1960 میلادی)

پیوست دوم: فهرست برخی کتاب‌های انتشارات فرانکلین در شعبه‌های تهران و تبریز

فهرست اعلام