معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از گونه‌های ادبی که بین صوفیان سده‌های نخستین مرسوم بود، تدوین و تبویب مباحث معرفتی و طریقتی در قالب حکایاتی است که از صوفیان و عارفان و زاهدان گذشته روایت شده بود. افزون بر اینکه ده‌ها کتاب با عنوان «طبقات الصوفیه» و «تاریخ الصوفیه» یا «مناقب الصوفیه» نوشته شده و بخش قابل توجهی از آنها را همین حکایت تشکیل داده است، کتاب‌های متعددی صرفاً به جمع‌آوری اخبار و حکایات صوفیان اختصاص یافته و حدوداً از نیمۀ اول قرن چهارم تا نیمۀ دوم قرن پنجم که دورۀ تکامل آثار صوفیانه است، ده‌ها اثر در این‌باره به نگارش درآمده است.

ابوعبدالله محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن باکویه شیرازی یکی از صوفیان بزرگ سدۀ چهارم و پنجم است. او بیش از همه با حکایاتی که از صوفیان روایت کرده شناخته شده است. خواجه عبدالله انصاری از کسانی است که خود به محضر ابن‌باکویه حاضر شده و از او بدون واسطه سماع کرده است. تاریخ تولد او به‌درستی مشخص نیست؛ اما تاریخ وفات او در سال 428 قمری در نیشابور است.

بی‌شک مهم‌ترین اثر ابن‌باکویه کتاب «حکایات‌الصوفیه» است. این کتاب ابن‌باکویه از مهم‌ترین منابع شناخت صوفیان سده‌های نخستین است. این کتاب در دسترس بیشتر مورخان و سیره‌نویسان و نویسندگان طبقات صوفیه سدۀ پنجم به بعد قرار داشته و بخش‌هایی از آن را در آثار خود نقل کرده‌اند. متأسفانه این کتاب ارزشمند در گذر زمان از بین رفته و تا کنون هیچ گزارشی از آن در فهرست کتابخانه‌های جهان ارائه نشده است. آنچه از این کتاب برجای‌مانده، چند گزیدۀ کوتاه و حکایات پراکنده‌ای است که در لابلای کتاب‌ها از ابن‌باکویه روایت شده است.

یکی از بارزترین ویژگی‌های ابن‌باکویه سفر او به بیشتر سرزمین‌های اسلامی و شنیدن حکایات صوفیه و گردآوری آنها بوده است. بر اساس گزارش منابع مختلف «حکایات‌الصوفیه» ابن‌باکویه یکی از بزرگ‌ترین و معتبرترین منابع شناخت عارفان و صوفیان سده‌های نخستین و مشتمل بر صدها خبر و حکایت منحصربه‌فرد از آنها بوده است. این کتاب برخلاف برخی از تذکره‌های عرفانی که بر مبنای اطلاعات شفاهی و متعارض و متناقض یا اطلاعات تاریخی است و صرفاً برای تکریم و تعظیم مشایخ و بزرگان تصوف توسط مردیان و علاقمندان آنها نگارش یافته‌اند، با اهتمام بر نقل حکایات مستند چهره‌ای واقعی و منصفانه از صوفیان نخستین ترسی می‌کند.

نقل اخبار و حکایات با سلسلۀ سند متصل و به‌دور از اغراق و بزرگ‌نمایی باعث اعتبار و مقبولیت «حکایات‌الصوفیه» ابن‌باکویه شده است و اگرچه در صحت احادیث او تردید و تشکیک شده است، اما تا جایی که آگاهی در دست است، همگان حکایات او را پسندیده‌اند و کمتر کتابی دربارۀ تاریخ و طبقات صوفیه بعد از ابن‌باکویه نوشته شده که حکایتی از کتاب «حکایات‌الصوفیه» او در آن نقل نشده باشد.

کتاب «حکایات‌الصوفیه» یا بخشی از آن حداقل تا قرن دهم در اختیار بزرگانی چون ابوالقاسم قشیری، سهلگی بسطامی، خواجه عبدالله انصاری، عبدالغافر فارسی، خطیب بغدادی، ابن جوزی، رافعی قزوینی، ابن‌عربی، ابن‌نجار و .... قرار داشته و بخش‌هایی از آن را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند؛ با این وجود هیچ گزارشی از نسخۀ کامل این کتاب در فهارس و منابع کتاب‌شناسی ارائه نشده است و آنچه از این کتاب امروزه در دست است، چند گزیده و بخش‌های پراکنده‌ای از آن در دیگر کتاب‌هاست.

با توجه به اهمیت «حکایات‌الصوفیه» در این کتاب کوشیده شده با گردآوری بخش‌های برجای‌مانده از این کتاب تا حد امکان بازسازی از آن صورت گیرد. بخش‌های برجای‌مانده از «حکایات‌الصوفیه» که مبنای کار مصحح بوده است، در یک تقسیم‌بندی کلی به سه دسته تقسیم می‌شود: گزیده‌های کتاب «حکایات‌الصوفیه»، حکایات ابن‌باکویه به روایت بی‌واسطۀ شاگردان و مریدان، حکایات پراکنده در منابع تاریخی و عرفانی از ابن‌باکویه.

در این تصحیح از سه نسخۀ خطی «من حکایات الصوفیه من جمع ابی‌عبدالله محمد بن عبدالله بن عبیدالله بن باکویه الشیرازی»، «جزء فیه بدء حال الحلاج و نهایته» و «گزیدۀ سیوطی از حکایات‌الصوفیه در کتاب المحاضرات و المحاورات» و برخی منابع عرفانی دیگر استفاده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمۀ محقق

کتاب حکایات الصوفیه

بخش نخست تصحیح و تحقیق سه گزیدۀ کهن از کتاب حکایات‌الصوفیۀ ابن‌باکویه

بخش دوم حکایات‌الصوفیۀ ابن‌باکویه به روایت شاگردان او

بخش سوم گردآوری حکایات‌الصوفیۀ ابن‌باکویه از منابع تاریخی و عرفانی

نمایه‌ها

منابع تحقیق