معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زمان مرگ عطار نیشابوری، کشته به تیغ مغولان در 618 هـ.ق، نقطۀ پایانی است بر چهار سده سعی ایرانیان برای استقرار عقلانیت در سامان سرزمین، بازسازی ملیت ویران‌شده پس از سلطۀ اعراب و حل‌وفصل تنش‌های اجتماعی و روحی ناشی از حضور ترکان. همچنین نقطه‌ای است که آخرین کورسوهای امید خاموش می‌شود و تلخی احساس شکست عقل در بهروزی زمین آرزوی سکنی‌گزیدن در کشور آسمانی عشق را تبدیل به آرزویی همگانی می‌کند.

دربارۀ رواج اندیشه‌های صوفیانه پس از حملۀ مغول و نیز دربارۀ عشق همچون اندیشۀ مرکزی تصوف متأخر و اثرهایی که بر بینش‌های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی ایرانیان گذاشته است، بسیار سخن گفته‌اند. این کتاب می‌کوشد از تکرار گفته‌ها بپرهیزد و وجه دیگری از این دگرگونی بزرگ را مورد توجه قرار دهد؛ وجهی که تحول در ساختار ذهن ایرانیان و تغییر در کاربرد ابزارهای شناختی آن را در لحظۀ کوچ همگانی به کشور آسمانی عشق، مرتبط می‌داند با تحول در کارکرد زمان، صورت، پیرنگ و استعاره همچون سازه‌های شناخت، که همراه با دگرگونی سیمای معشوق به طرزی بنیادین پیوند خورده است با تغییر نگرش به مفهوم ملیت و کشور، همچون گرانیگاه همۀ امور دینی.

جایگاه عطار نیشابوری در این معرکه از این جهت مهم است که مجموعۀ آثارش را می‌توان همچون روایت این کوچ معنوی دریافت. سه ویژگی مهم زبان و ذهن ایرانی در دورۀ اول، داستان و استعاره و عشق زمین، در روایت عطار جایگاه درخور دارد و هم خود اوست که این روایت را خاموش می‌کند و به جای آن قصه و استعارۀ بی‌مستعارله و عشق بی‌صورت را به صدای بلند فرامی‌خواند، کشور عشق را به جای کشور ایران برپا می‌دارد و معشوق ازلی ابدی را به جای پادشاه زمینی بر تخت می‌نشاند.

بخش اول این کتاب دربارۀ عاطفی‌شدن مفهوم ملیت و تحول آن در ذهن ایرانی از فردوسی تا مولوی است. واژۀ «ملیت» در این کتاب با اندکی تسامح و بیشتر به معنای «هویت ایرانی» به کار رفته است.

بخش دوم به دگرگونی از داستان به قصه، از پیرنگ داستانی به پیرنگ قصه و حذف پیرنگ می‌پردازد؛ این دگرگونی‌ها نمودهای دگرگونی‌ای کلان‌تر در فهم ما از مفهوم زمان و مکان و در نتیجه از مفهو صورت است؛ شاید مهم‌ترین معضل اندیشۀ غربی فهم مفهوم زمان است، چه در سنت یونانی ـ ارسطویی‌اش که زمان را اندازۀ حرکت می‌دانست و چه در سنت مسیحی ـ آگوستینی که مفهومی از زمان می‌جست تا خدا را از شمول زمان‌مندی خارج کند و پاسخی برای معضل ابدیت و آغاز و حدوث و قدم بیابد. محور بررسی در این بخش مثنوی مولوی به دو دلیل است: نخست آنکه او با نفی پیشرنگ نقطۀ پایان بر دستاوردهای نه‌چندان بسیار داستان‌سرایی فارسی می‌گذارد و گذر از شعر به وعظ را که با سنایی آغاز می‌شود، تثبیت می‌کند. دوم آنکه مثنوی به دلیل نقش مهمش در رسوب عادت‌های ذهنی صوفیه در نظام فکری مردم، سهم بزرگی در ایجاد عارضه‌ای دارد که می‌توان آن را فقدان ادراک نظام‌های زمان‌مند نامید.

بخش سوم کتاب به استعاره می‌پردازد و بر این نکته تأکید دارد که با گسترش تصوف تمام قلمروهای مقصد در استعاره به اشغال کلان‌استعارۀ مفهومی که نام عشق را بر خود گذاشته درمی‌آید و به همین دلیل مستعارمنه که عمدتاً وجه زمینی استعاره است، از طبیعت خود ساقط و به زایده‌ای در حاشیۀ سلطنت عشق تبدیل می‌شود و سپس خود عشق تبدیل به استعارۀ مفهومی تهی می‌شود، نشانه‌ای آیینی بر سر در خانقاه و بر پیشانی ایرانی، جوازی برای ریاکاری‌ای که حافظ به ارمغان می‌آورد. این بخش می‌کوشد برخی از بنیادهای نظری این دگرگونی را توضیح دهد.

بخش پایانی کتاب مفهوم‌های ملیت، زمان و بی‌زمانی، صورت و بی‌صورتی و پیرنگ و استعاره را همچون اجزای سازنده در سیمای معشوق شناسایی می‌کند و نشان می‌دهد تغییر بینش ما نسبت به این مفهوم‌ها چگونه سیمای معشوق را دگرگون و از طریق همین سیما، فقدان فهم صورت را در ذهن ما نهادین می‌کند.

خلاصۀ کلام اینکه این کتاب را از نگرگاهی گسترده‌تر می‌توان تاریخ مختصر ویرانی صورت نام نهاد و از سدۀ هفتم به این‌سو جستجوی نافرجام صورت. حافظ اوج این جستجو است، پس از او دیگر چیزی نیست جز تلاش‌هایی ناتمام تا «بوف کور» که فقدان صورت در آن همچون عارضه‌ای روان‌رنجورانه سر بر می‌آورد، صورتی مثله‌شده از میان مثل نوافلاطونی صوفیه.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل یکم: ملیت و روح آزرده

فصل دوم: پیرنگ؛ از داستان به قصه

یکم: پیرنگ و سه مفهوم هم‌بسته: کشور، صورت‌های زمینی، اختیار

دوم: غیبت کشور، پیرنگ و عشق؛ مختصری دربارۀ سده‌های پس از عطار

فصل سوم: استعاره؛ زمین و آسمان

یکم: استعارۀ تهی؛ نفی تمایز و امحای امور کثیر

دوم: استعارۀ واژگونه، اندیشۀ زبان‌بسته

فصل چهارم: سیمای معشوق

یکم: معشوق و مردم بی‌وطن

دوم: مصادرۀ عشق؛ خلط مفهوم عشق با اشتیاق

سوم: محو صورت؛ ابتذال عشق و معشوق

چهارم: غزل حافظ؛ واپسین صورتگر سیمای معشوق

پنجم: بوف کور؛ نابینا در جستجو صورت بینا

پیوست: غرب‌زدگی و قصۀ پریان

کتاب‌نامه

نام‌نامه