معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

زبان به لحاظ واژه و جمله و ساخت آنها منطق خاص (آشکار و پنهان) خود را دارد. مثلاً تصور که در منطق صورتی است که در ذهن نقش منقش می‌شود، در دستور زبان اسم است. در منطق تصدیق ایجاد رابطه بین دو تصور است که در دستور زبان جمله گفته می‌شود. در زبان ادبی که در آن منطق زبان تا حدود زیادی درهم شکسته می‌شود، معمولاً معادل اسم مجاز و معادل جمله اسناد مجازی است: بنفشه طرۀ مفتول خود گره می‌زد (حافظ).

عمدۀ هدف نویسنده در این کتاب آن است که مفهوم کلی جادوی زبان را که باعث ارتباطات متعددی در بین کلمات ـ چه پنهان و چه آشکار ـ می‌شود توضیح دهد. متن ادبی متنی است مبتنی بر تداعی معانی‌های دور و دراز که با گذشت زمان مقداری از آن تداعی‌ها محو می‌شود؛ اما تداعی‌های جدیدی به آن افزوده می‌شود؛ مثل دیوان حافظ یا بوف کور هدایت. اگر خواننده با این مفهوم آشنا شود، خود کارکرد جادوی زبان را در متون ادبی و مذهبی و عرفانی اصیل خواهد دید و شواهد متعددی نیز خواهد یافت.

بنابراین مراد نویسنده در این کتاب از «جادوی زبان» این نیست که کلام بزرگان تا چه حد زیبا و ساحر و افسون‌کننده است و خواننده را مسحور زیبایی می‌کند. واژه افزون بر معانی مختلف و داشتن مترادفات و متضادها به لحاظ ظاهر هم مثال ابدال و تحریف و قلب و امثال اینها یک لغت نیست؛ هاله‌ای از لغات است با اشکال و معانی متفاوت که گاهی درهم پیچیده می‌شوند و در ذهن مفاهیم عجیب و دور از انتظاری ایجاد می‌کنند که به آن «جادوی زبان» گفته می‌شود. جادوی زبان با ابزاری مختلفی که دارد؛ از قبیل ایهام تناسب، ایهام تضاد، روابط بینامتنی و ... در دل متن حاضر، متن غایب را می‌سازد که چه‌بسا عمیق‌تر از متن بالفعل است.

در این کتاب از عاملیت ناخودآگاه و بالقوۀ زبان در آثار ادبی سخن رفته است؛ برای مثال در «مرغ آمین»، آمین مقلوب «نیما» است. یا در پایان شعر «دیدار در شب» فروغ: «و یک صدا که در افق سرد/فریاد زد/ خداحافظ» افق مغلوب «قفا»ست. روح او را پشت سر گذاشته و در حال دورشدن است. در اساطیر مرگ چند قدم پشت انسان در طرف شانۀ چپ ایستاده است. در آن بیت نظیری یا «صائب: «دست طمع که پیش کسان می‌کنی دراز» دراز آز که دیو طمع است، به ذهن متبادر می‌کند. در «پادشاه فتح» پاد در معنی ضد عمل می‌کند (که در واقع چنین نیست) و ضد شاه مستبد می‌شود.

افزون بر اینگونه مطالب از ناخودآگاه متون، خاطرۀ پنهان، نقد روان‌کاوانه، نظریه‌های جدید ادبی هم سخن رفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

فصل اول: کلیات

فصل دوم: بدیع

فصل سوم: کلمات محتمل الضدین

فصل چهارم: ریشۀ لغات

فصل پنجم: شعبده‌بازی‌های زبانی

فصل ششم: تصادفات زبانی

فصل هفتم: خاطرۀ پنهان

فصل هشتم: ناخودآگاه متون

فصل نهم: گزینش

فصل دهم: جادوی زبان در شعر فروغ

فصل یازدهم: زبان روح

فصل دوازدهم: انواع جمله

فهرست گزیدۀ منابع

کتاب‌نامه