معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

سعدی خداوندگار زبان و ادب فارسی، شاعر بزرگ ایران‌زمین، منادی صلح و عشق و دوستی و شاعری است ماندگار در ذهن و زبان ایرانیان و جهانیان. شیرازه‌بند زبان و ادبیات فارسی و پایه‌گذار مکتب ادبی شیراز است. زادۀ شیراز و برآمده از فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در قرن هفتم هجری است؛ قرنی که در تاریخ بشری و به‌ویژه تاریخ اروپا، نطفه‌های آغازین روشنگری با آثار پتر ارک و بوکاچو پیوند خورده است؛ پیوندی که در قرن‌های بعدی به رنسانس و شکوفایی اروپا تبدیل شد. طرفه آنکه آنچه بعدها ویژگی‌های ادبیات روشنگری شناخته می‌شود، پیش از این در آثار سعدی خلق شده بود و با سهولت، صراحت و صداقت به زبانی ماندگار تبدیل شد و «گلستان» به یک کتاب عمومی و غزل‌های ناب او با همان خصیصه یا پارادوکس عجیب و توضیح‌ناپذیر «سهل و ممتنع» که برجسته‌ترین ویژگی سبک سعدی است، معیار سنجش غزل فارسی شد.

قصاید فارسی سعدی را می‌توان دربرگیرندۀ هشت موضوع عمده و اصلی به این شرح دانست که در «کلیات سعدی» به گونۀ ذیل بدان‌ها پرداخته شده است: ستایش خداوند، نعت پیامبر، منقبت خلفا، مدح شاهان و بزرگان، وصف طبیعت، تنبیه و موعظه، تأمل در مسائل اخلاقی و مراثی. اغراق در مدح و گزافه‌گویی در حق ممدوحان تا به جایی پیش می‌رود که گاه خود این شاعران را نیز ناخرسند می‌کند و در مذمت آنچه خود می‌کنند، شعر می‌سرایند. اما در 1614 بیت قصاید و مراثی فارسی سعدی، مدایحی از این دست نمی‌توان یافت. سعدی در آثارش به واقع‌گرایی و واقع‌گویی روی آورده و به همین دلیل نیز این آثار مظهر کمال هنری و حکمی او گردیده‌اند.

از میان مدیحه‌سرایان بسیار زبان و ادب فارسی، سعدی از ویژگی‌هایی برخوردار است که او را موفق می‌کند تا ضمن قصیدۀ مدحیۀ خود خطاب به پادشاه یا یکی از بزرگان، به انتقاد، موعظه، پند و نصیحت لازم نسبت به آنها بپردازد. از آنجا که معتقد است کلید اصلاح جامعه، اصلاح زمامداران است و تباهی جامعه در گروی تباهی آنهاست، نکاتی را به عنوان عمده‌ترین مفاهیم در رویارویی با سلاطین و امرا و بزرگان ملک و فرمانروایی بدانان یادآور می‌شود.

در قصاید فارسی سعدی، به محض رویارویی با مطلب و البته آشنایی، آگاهی و شناخت عناصر تاریخی و ادبی کلام، می‌توان به مقصد و نیت شاعر پی برد. شگرد هنری موجود در غزل‌ها در قصاید وی یافت نمی‌شود یا بسیار اندک است. در این ابیات بازی زبانی وجود ندارد؛ کلمات رسا، بلیغ و آشکارا بیانگر مفهوم موردنظر شاعرند. در این ابیات سعدی با استفاده از احادیث، قصص قرآنی و حوادث و داستان‌های تاریخی، تمثیل و تشبیهات اغلب محسوس به محسوس و ... زندگی کنونی و شرایط موجود فرد را در پیش چشمانش به تصویر می‌کشد و برآیند آن را در زندگی اخروی وی بدو یادآور می‌شود.

مراثی سعدی از غلوها و لفاظی‌های متداول شاعران برکنار و دربرگیرندۀ سخنان حکمی و پندواندرز به شیوۀ خاص او و در نهایت سادگی است. در هفت مرثیۀ او که به گونه‌ای عقاید و باورهای او در آنها انعکاس یافته، می‌توان مصداق برخی از مفاهیم شش‌گانۀ مراثی رسمی، مراثی شخصی، مراثی مذهبی، مراثی فلسفی، مراثی اجتماعی و مراثی داستانی را یافت.

این شرح دربرگیرندۀ دو بخش اصلی است؛ در بخش نخست، در ابتدا به خاستگاه و نمود قصیده پرداخته و در ادامه، ضمن تبیین تاریخچه قصاید و مراثی فارسی، به چگونگی ساختار زبانی سعدی در قصاید اشاره کرده و تفاوت ساختاری زبان سعدی در قصاید فارسی را با دیگر شاعران قصیده‌سرا، مورد بررسی قرار داده است. ساختار زبانی و ادبی در قصاید و مراثی فارسی نیز در قالب بررسی ویژگی‌های عروضی و ساختار قافیه و ردیف در قصاید، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در بخش تحلیل محتوایی نیز که در مقدمه مبسوط شرح آمده، به مضامین قصاید، ساختار تمثیل، ضرب‌المثل‌ها و مثل‌های رایج و چگونگی تکرار مضامین در قصاید سعدی پرداخته شده و تاثیرات آیات و احادیث در این اشعار مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش مدیحه‌سرایی سعدی نیز، نویسنده در پاسخ به پرسش چراییِ پرداختن سعدی به امر مدح در عین ذم آن، با دو رویکرد مدحیات از منظر اخلاقی و مدحیات از منظر مصلحت اجتماعی، به این امر پرداخته است. در ادامه نیز با توجه به ساختار صوری و محتوایی قصاید سعدی، بهره‌مندی‌های شاعران از قصاید سعدی تبیین شده است. در بخش دوم کتاب که در آن به شرح قصاید فارسی و مراثی سعدی پرداخته شده، کلیه ابیات به لحاظ فرم و محتوا شرح شده؛ ویژگی های ادبی، زبانی و هنری ابیات مورد بررسی قرار گرفته است. معانیِ واژگان، عبارات، اصطلاحات و ابیات در ذیل ابیات نگاشته شده، به صنایع بدیعی و بیانی آنها اشاره شده است.

از نکات درخور توجه در این شرح، معرفی ممدوحین قصاید سعدی به لحاظ تاریخی و فرهنگی است که با توجه به منابع اصیل و مرجع نگاشته شده و فرصت مراجعه به منابع دست اول را برای مخاطبان فراهم کرده است. کشف الابیات موجود در این شرح نیز دسترسی مخاطب را به کشف سریع ابیات و منابع پایانی این کتاب، دسترسی به منابع بیشتر را در این خصوص امکان‌پذیر ساخته است.

آنچه اهمیت این اثر را بیشتر می‌کند، توجه بدین امر است که باوجود چاپ و انتشار مکرر شروح گلستان، بوستان و غزلیات سعدی، شرح کامل قصاید فارسی و مراثی سعدی، نخستین بار است که صورت پذیرفته و در دسترس مخاطبان قرار گرفته است. قصایدی که به باور مولف، برای سعدی «جولانگاهی است برای تبیین اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و اخلاقی که از سویی ذهن او را به خود مشغول داشته و از سوی دیگر به عنوان ناصحی اجتماعی خود را ملزم به بیان این مفاهیم می‌دانسته، نه اندیشه مال و مکنت و کسب آن، در این مسیر اما، به اغراق و مبالغه و گزافه‌گویی نیفتاده و شعر را به خدمت قدرت در نیاورده؛ گاه نیز ممدوحان خویش را از عواقب ظلم و ستم بر هراس داشته است».

فهرست مطالب کتاب:

قصیده؛ خاستگاه و نمود

قصاید فارسی و مراثی سعدی

زبان سعدی در قصاید فارسی

تفاوت ساختاری زبان سعدی در قصیده نسبت به دیگران

ساختار زبانی و ادبی در قصاید فارسی سعدی

ویژگی عروضی در قصاید فارسی و مراثی سعدی

ویژگی قافیه و ردیف در قصاید فارسی و مراثی سعدی

مضامین قصاید سعدی

تمثیل در قصاید

ضرب‌المثل و مثل رایج در قصاید سعدی

تکرار مضامین در قصاید فارسی سعدی

تأثیرپذیری سعدی از قرآن و حدیث در قصاید فارسی

تأثیرپذیری شاعران از قصاید فارسی سعدی

مراثی فارسی سعدی

شرح قصاید فارسی و مراثی سعدی

کشف الابیات

منابع