معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دربارۀ موقعیت ایران در قرن نوزدهم باید گفت که این کشور وضعیتی داشت که موجبات برهم‌خوردن تعادل سیاسی و اقتصادی و قدرت نظامی بین دول اروپایی و آسیایی را فراهم آورد. در این مقطع تجار اروپایی در ازای واردات ادویه از هند و شرق هند و حجم بالای شکر به ایران ـ که سر از مطبخ‌خانه‌های ثروتمندان درمی‌آورد ـ نه ابریشم ایرانی که شمش‌های طلا و نقره و سکه‌های ضرب‌شده از کشور خارج می‌کردند. دلیل این کار این بود که ابریشم ایرانی نه‌تنها در مقایسه با ابریشم تولید بنگال هند کیفیت نازلی داشت، بلکه در مجموع ایران هیچ کالایی نداشت که موردعلاقۀ کشورهای دیگر باشد.

هدف ورود دول اروپایی به ایران در عصر صفوی، تجارت بود و نه اشغال اراضی. از منظر سیاسی، شاه یگانه مسئول کشور بود و قوانین را شخص او تعیین و تصویب می‌کرد. انگلیسی‌ها و هلندی‌ها در زمان حضورشان در ایران نتوانستند در زمینۀ تجارت ابریشم شرایط خود را بر شاه صفوی تحمیل کنند. دسترسی تجار انگلیسی و هلندی به مناطق ابریشم‌خیز ایران یعنی مازندران و گیلان مسدود بود؛ از این‌رو ایشان مجبور بودند برای تأمین ابریشم موردنیاز خود با دولت همکاری کنند و شروط تعیین‌شدۀ ایرانیان را بپذیرند. بی‌تردید اروپایی‌ها در کشور و دربار سلطنتی نفود پیدا کرده بودند، اما این نفوذ بیشتر به این دلیل بود که ایرانیان از همۀ اقشار، تا حدودی برای کسب حمایت در مقابل رقبای داخلی و مقامات محلی ظالم به آنها نزدیک شده بودند.

این کتاب برای کمک به اصلاح وضعیت موجود دربارۀ تجارت ایران و جبران عدم توجه به موقعیت تجاری ایران، تلاش دارد با تمرکز بر کالای ابریشم به وجوه گوناگون تجارت ایران عصر صفوی با ممالک دوردست بپردازد. تمرکز این کتاب بر ابریشم خام و نحوۀ پروردن آن است؛ اما هیچ بحثی دربارۀ سازوکارهای تولید صنعتی یا فنی منسوجات ابریشمین نمی‌کند. با این وجود، این کتاب می‌خواهد چیزی بیش از بررسی ابریشم و چگونگی دادوستد و حمل‌ونقل آن باشد. در واقع نویسنده در پی آن است تا از طریق ابریشم، چگونگی پیوند تجارت و قدرت سیاسی در ایران اواخر عصر صفوی را آشکار کند.

ابریشم در عصر صفوی پرسودترین محصول صادراتی ایران بود. دایرۀ تأثیر ابریشم به عنوان یکی از منابع محوری کسب درآمد دربار، مادۀ خام صنعت نساجی تحت نظارت دولت و کالایی اساسی در مراودات تجاری میان ایران و ممالک دوردست، فراتر از جمع نخبگان بود. بنابراین اهمیت اقتصادی و سیاسی ابریشم بسی فراتر از اهمیت تجملی آن بود و به همین دلیل می‌تواند در ایضاح یکی از مدعای اصلی این پژوهش یاری‌رسان باشد: تجارت صرفاً در بستر سیاسی خود می‌تواند به شکلی مثمر مورد پژوهش قرار گیرد.

در فصل نخست کتاب نگاه کلی و عمدتاً روایی و گزارش‌گونه‌ای از ابریشم در ایران تا اواخر قرن شانزدهم میلادی ارائه شده است؛ یعنی تا زمانی که ابریشم ایرانی به کالایی بسیار مطلوب و داغ در بازارهای اروپایی تبدیل شد. در این فصل دربارۀ تحول و تکامل تجارت ابریشم بحث شده و ردپای مبادی آغازین و نیز تغییرات مسیرهای مختلف ابریشم دنبال شده است.

فصل دوم به امور تدارکاتی در تجارت ابریشم صفوی و به مضامینی مانند پرورش و تولید ابریشم، حمل‌ونقل، فروش، پخش و حمل با کشتی می‌پردازد و در عین حال به مسائلی همچون فراهم‌آوردن سرمایه، وضع و اخذ مالیات و نقش رسمی حاکمیت در تجارت و کسب‌وکار ابریشم اشاره می‌کند. همچنین در این فصل نموداری از سه مسیر اصلی ابریشم که از ایران منشعب می‌شد، ترسیم می‌شود: مسیر دریایی، مسیر آناتولی و مسیر رود ولگا.

فصل سوم به تجزیه و تحلیل اواخر دولت صفوی می‌پرداز؛ به عنوان دولتی پدرمیراثی که قدرت سیاسی خود را از طریق به حداکثر رساندن جریان باج‌وخراج و مالیات‌ها و هدایایی که به مرکز می‌رسید برای تجهیر و آماده‌سازی قلمروش به کار می‌گرفت.

در فصل چهارم به بررسی ماهیت تعامل متقابل و سود و زیان‌های آن پرداخته شده و نیز به فرایند مذاکره و معامله از منظر مهم‌ترین تلاش حکومت برای به حداکثر رساندن عواید و تحکیم سلطه از طریق دخالت در فعالیت‌های تولیدی و تجاری نظر افکنده شده است؛ مقصود انحصار مشهور صادرات ابریشم در زمان شاه عباس اول است.

در دوران شاه عباس اول و همچنین نوه‌اش شاه صفی اول انحصار صادرات ابریشم ملغی شد. فصل پنجم به بررسی عواقب و تبعات این اقدام می‌پردازد؛ اینکه دولت چگونه می‌تواند کاهش نظارت خود بر ابریشم را با نیاز مستمر به درآمدهایی که از همان منبع عایدش می‌شد، منطبق و سازش دهد.

ابریشم به عنوان کالایی که سیاست صفوی و بازار بین‌المللی را دربر می‌گرفت، دوره‌بندی مشخص خود را دارد که تنها بخشی از آن با به‌قدرت‌رسیدن سلسلۀ صفوی مطابقت دارد. موضوع فصل ششم دربارۀ مقطع 1639/1049 است که به عقد عهدنامۀ زهاب منتهی شد و به یک‌ونیم قرن خصومت و ستیز صفویه و عثمانی پایان داد و تا دهۀ 1660/1070 که تغییرات مهمی در سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران به وقوع پیوست، پایدار ماند.

از بین‌رفتن نظارت و سلطۀ دولت در دوران مورد بحث در فصل هفتم، یعنی از اواسط دهۀ 1660 تا اوایل دهۀ 1690 هم ادامه یافت. این دوران شاهد حکومت شاه سلیمان بود. با روی کارآمدن صدراعظمی قدرتمند به نام شیخ‌علی‌خان که دورۀ تصدی او نمایانگر اوج فرایند تمرکز قدرت در دستان صدراعظم است، ضعف‌های شاه تا حدی جبران شد. اقدام شیخ‌علی‌خان برای اصلاحات مالی و اقتصادی به دلیل بروز نخستین نشانه‌های آشکار تنگدستی و اضطرار اقتصادی بود.

آغاز قرن هجدهم میلادی با تغییر و تحول چشمگیری در تقاضای خارجی برای ابریشم ایرانی همراه بود. در پی دورۀ کوتاهی از کمبود ابریشم و قیمت‌های بالا در بازار اروپا در دهۀ 1690، کمپانی‌های دریایی اروپا به طور قطع ابریشم خام ایران را کنار گذاشتند. فصل پایانی کتاب به بررسی هم‌زمانی میان اوج‌گیری بی‌نظمی و آشفتگی سیاسی و تغییر مسیرهای تجاری می‌پردازد؛ آن هم با توجه خاص به مسئله‌ای که همیشه در تاریخ عثمانی و گورکانیان هند مورد بحث و مجادلۀ شدیدی بود: ارتباط میان تمرکززدایی یا اضمحلال قدرت مرکزی با کارایی اقتصادی و با تمرکز بر این موضوع که ابتکار عمل و خلاقیت فردی در بخش خصوصی بومی و حاشیه‌ای تا چه پایه می‌توانست در مواجهه با فروپاشی مرکزیت دوام آورد و پابرجا ماند.

فهرست مطالب کتاب:

فهرست تصاویر

یادداشت مؤلف بر ترجمۀ فارسی

پیش‌گفتار

تقدیر و سپاس‌گزاری

علائم اختصاری

نقشه‌ها

مقدمه

فصل اول: تجارت ابریشم ایرانی: از جادۀ ابریشم تا صفویان

فصل دوم: راهکارها، تدارکات، تأمین بودجه و امور مالی

فصل سوم: شاه عباس اول و اقتصاد سیاسی صفویه: توسعۀ ارضی، خط‌مشی ضدعثمانی و سیاست ابریشم

فصل چهارم: نظارت حکومت و رقابت فزاینده: انحصار صادرات ابریشم و پیدایش کمپانی‌های دریایی اروپایی

فصل پنجم: مشکلات و پیچیدگی‌های خصوصی‌سازی: از الغای انحصار صادرات ابریشم تا پیمان صلح زهاب، 1629 ـ 1639/ 1038 ـ 1049

فصل ششم: تعارض و کشمکش و جهت‌گیری مجدد: ابریشم در برابر نقره، 1640 ـ 1667/ 1050 ـ 1078

فصل هفتم: دستورالعمل جدید و ایجاد مسیر ارتباطی روسیه، از دهۀ 1660/1070 تا 1690/1101

فصل هشتم: رکود و انسجام و استمرار، 1690 ـ 1730/ 1101 ـ 1142

نتیجه‌گیری

تعلیقات

واژه‌نامه

کتاب‌شناسی

نمایه