معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

هرچند یونان با داشتن فیلسوفان بزرگ و متون کهن در عرصۀ فلسفۀ سیاسی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، اما این واقعیت مهم را نباید از نظر دور داشت که هر ساختار سیاسی ـ صرف‌نظر از آنکه مبتنی بر نظامی مدون باشد یا خیر ـ دارای مبانی فکری و نظری است. با استناد به مطالعات اخیر تاریخی و باستان‌شناسی، خاورشناسان مشرق‌زمین را گهوارۀ تمدن نامیده‌اند. این سخن بدین معناست که نخستین واحد مدنی، یعنی «شهر» و اولین ساخت سیاسی یعنی «دولت ـ شهر» از این نقطه سربرآورده است. همسایگی ایران با تمدن‌های بین‌النهرین و برخوردهای فراوان نظامی، سیاسی و اقتصادی پارسیان، ایلامیان و مادها با بابلیان و آشوری‌ها، نوعی آمیختگی فرهنگی و تأثیرپذیری متقابل در این دو مرکز تمدنی پدید آورده که در آثار برجای‌مانده از حکومت هخامنشیان به‌روشنی مشاهده می‌شود.

همچنین صرف‌نظر از این تعامل و تأثیرپذیری، آرمان شهریاری در ایران باستان، نظریه‌ای تاریخی ـ اساطیری است که بازتاب آن در اندرزنامه‌ها و کتیبه‌های تاریخی و متون حماسی فراوانی به چشم می‌‌خورد. آموزه‌های شهریار آرمانی که در کتیبه‌های هخامنشی آمده از طریق برخورد یونانیان با ایران، به آن دیار هم راه یافته و بر اندیشۀ افلاطون در طرح نظریه‌اش تأثیر گذاشته است.

به دو دلیل بررسی اندیشۀ شهریاری در اندرزنامه‌های نخستین قرون اسلامی مستلزم جستجو در منابع اساطیری است: نخست اینکه این منابع حاوی روایاتی هستند که از خلال آنها شکل‌گیری، تحول و تکامل اندیشۀ شهریاری، لوازم و موانع آن و ویژگی‌های شهریار آرمانی قابل بازخوانی است. دیگر آنکه اندرزنامه‌های نخستین قرون اسلامی و پس از آن، بی‌شمار به روایات اسطوره‌ای تمسک جسته‌اند تا مقصود یا نقد و اندرز خود را بی‌آنکه منظورشان به کسی بازگردد یا مایۀ دردسر شود، بیان کنند. به این ترتیب مهم‌ترین منبع برای به انجام رساندن این پژوهش، روایات اسطوره‌ای است و در میان آنها شاهنامه به عنوان متنی تخصصی که صرفاً به سرگذشت شاهان و ظهور و سقوط آنان پرداخته، از اهمیت مضاعفی برخوردار است. متون پهلوی هم که در قرن‌های نخست بیش از امروز در دسترس نویسندگان قرار داشته و الهام‌بخش آنها در نگاشتن اندرزنامه، تاریخ و داستان‌هایی نظیر کلیله و دمنه، سندبادنامه، بختیارنامه، بستان العقول و ... بوده، در رتبۀ عدی قرار دارند.

این کتاب که حاصل بازخوانی بیش از چهل متن کهن از اواخر قرن سوم تا اوایل قرن هفتم است، کوشیده تا نمایی عینی و ملموس از اندیشه و سیاست در آیینۀ اسطوره و تاریخ ایران ترسیم کند تا از سطح تحقیقی صرفاً نظری و ملال‌آور، به پژوهشی عینی و کاربردی بدل گردد. این پژوهش تلاشی است برای بازجویی و بازشناسی بنیان‌های اندیشه و ساختار سیاسی در ایران (شکل‌گیری و تحول آن) و نیز بازنمایی تعارض و تمایز اندیشه و رفتار سیاسی در تاریخ ایران. حاصل این بازنمایی، خلل‌پذیر بودن نظریۀ حاکمیت مطلقه در تاریخ ایران را که مفروضی رایج و مقبول است، می‌نمایاند.

از آنجایی که تاریخ اساطیری ایران با بیان احوال شهریاران اسطوره‌ای آغاز می‌شود، پس سیر تکوین شهریاری در ایران را باید در همین روایات بازجست. در فصل نخست کتاب دوران اساطیری با توجه به تحول ساختاری روایات و نیز ارتباط آنها با موضوع این کتاب، به دو دورۀ اصلی تقسیم شده و بررسی شده است.

از آنجا که پرداختن به بحث اندیشۀ سیاسی و سیر تکوین نظریۀ شهریار فرهمند، مستلزم بررسی دوران تاریخی نیز هست و نمی‌توان تنها به روایات اساطیری بسنده کرد و از سوی دیگر حوزۀ مطالعۀ این پژوهش، تنها منابع نخستین قرون اسلامی است که آن منابع به تاریخ ایران بر اساس همان سیر اسطوره‌ای پرداخته‌اند، بنابراین برای رفع خلأ در این کتاب، طی فصل دوم دورۀ تاریخی مفقود در روایات اسطوره‌ای و اسلامی بررسی شده است. این دوره از روزگار ماد آغاز و با دوران اشکانی پایان می‌یابد. هرچند سرگذشت که از مادها و هخامنشیان هیچ نشانه‌ای در منابع اسلامی نیست و دربارۀ روزگار اسکندر و اشکانی هم به اشاره‌ای بسنده شده است، اما کوشیده شده تا جایی که ممکن است از روایات اساطیری استفاده شود.

در فصل سوم نظریۀ شهریار فرهمند و اوضاع سیاسی ساسانیان در دو بخش بررسی شده است؛ از آنجایی که ساسانیان در بدو امر به‌ناچار از الگوی سیاسی دوران اشکانی پیروی کرده و سپس با برنامه‌ای تبلیغی و سیاسی به سوی ساختاری شاه‌محور و متمرکز حرکت کردند که در اواسط نیمۀ دوم حیات سیاسی خود به آن دست یافتند، بنابراین این دو دوره به تفکیک در این دو بخش طرح شده است: شکل‌گیری نظریۀ شهریار آرمانی و شهریاری در سایۀ ساختار سیاسی متمرکز.

بررسی نظریۀ شهرایر فرهمند در منابع ایرانی ـ اسلامی، مستلزم آن است که تداوم این اندیشه یا زوال آن در روزگار اسلامی بازنمایانده شود. بهترین منبع برای ارزیابی و سنجش خرد سیاسی ایرانیان مسلمان، بررسی و بازخوانی متون حکمی، اندرزی، سیرالملوک و ... است؛ زیرا این متون توسط نخبگان فکری و سیاسی آن روزگار نوشته شده و بیش از هر گزارش تاریخی، بازتاب اوضاع فکری و سیاسی اجتماع خود هستند. از این‌رو در فصل پایانی کتاب برجسته‌ترین آثاری که در این دوران نگاشته شده، مورد بررسی و بازخوانی قرار گرفته و از خلال آنها، بنیان‌های اندیشۀ سیاسی و اندرزهای اخلاقی در سه موضوع خصال ملوک و جایگاه آنان، سلوک ملوک با رعیت و وظایف و حدود رعایا، شخصیت و جایگاه وزیر بررسی شده تا طی این مطالعه، تصویری از تداوم اندیشۀ شهریاری و تحول آن در روزگار اسلامی ارائه شود.

پایان‌بخش مطالب کتاب، نتیجه‌گیری مباحث است. همچنین در دو ضمیمه‌ای که بر کتاب آورده شده، ابتدا به منابع نگاهی انداخته شده و سپس تعریف مفاهیم و اصطلاحات و ریشه‌یابی آنها آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: شهریار و آرمانشهری در ایرانشهر اساطیری

1. دورۀ نخست: از کیومرث تا پایان روزگار فریدون

2. دورۀ دوم: از روزگار ایرج پیشدادی تا پایان عصر کیانی

فصل دوم: آیین شهریاری و اوضاع سیاسی ایرانشهر پیش از ساسانیان

1. مادها

2. هخامنشیان

3. غلبۀ اسکندر؛ حضور دوبارۀ روایات اسلامی

4. اشکانیان

فصل سوم: نظریۀ شهریار فرهمند در عصر ساسانی

دورۀ نخست: شکل‌گیری نظریۀ شهریار آرمانی

دورۀ دوم: شهریاری در سایۀ ساختار سیاسی متمرکز

فصل چهارم: آیین شهریاری در اندیشۀ ایرانی ـ اسلامی

الف) خصال ملوک (شهریاران و جایگاه آنان)

ب) سلوک ملوک با رعیت و وظایف رعایا

ج) شخصیت، وظایف و جایگاه وزیر

حاصل سخن

ضمائم:

ضمیمۀ 1: نگاهی به منابع

ضمیمۀ 2: تعریف مفاهیم و اصطلاحات و ریشه‌یابی آنها

یادداشت‌ها

کتابنامه

نمایه‌ها