معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در پی فروپاشی امپراتوری عثمانی و تأسیس یک دولت ـ ملت جایگزین در دل آناتولی به نام جمهوری ترکیه، برای خلق و ابداع یک هویت جدید ترکی در این بخش برجای‌مانده از امپراتوری، رشته‌تلاش‌های گسترده‌ای آغاز شد. «اصلاح» زبان ترکی به معنای طرد و حذف واژه‌های فارسی و عربی و طرح و وضع کلمات جدید ترکیب یکی از ارکان اصلی این دگرگونی را تشکیل می‌داد. اگرچه تلاش‌هایی از این قبیل از مدت‌ها پیش از واپسین سال‌های امپراتوری عثمانی آغاز شده بود؛ اما تنها با تشکیل جمهوری ترکیه و شکل‌گیری یک دولت نیرومند مرکزی تحت ریاست مصطفی کمال‌پاشا (آتاترک) بود که این امر شتاب چشمگیری یافت.

ابعاد این کار در بسیاری از موراد با جعل و ابداع مجموعه‌ای از کلمات من‌درآوردی و غریب همراه شد، به چنان آشفته‌بازاری منجر شد که در یک مرحله شخص آتاترک تصمیم گرفت با مطرح کردن نظریۀ موسوم به «زبان خورشید» به این آشوب و اغتشاش پایان دهد. از آنجا که بر اساس این نظریۀ شگفت‌انگیز سرمنشأ تمامی زبان‌های جهان ترکی بود و هرچه بود نیز اصل و منشأ ترکی داشت، دیگر نیاز چندانی به طرح واژه‌های جدید و جایگزین نبود.

اگرچه در پی این دگرگونی از شتاب پیشین در جهت «اصلاح» زبان ترکی کاسته شد، اما هم تغییرات صورت‌گرفته در آن ده سال تأثیری دیرپای و عمیق بر فرهنگ و زبان ترکی بر جای نهاده بود و هم به هر حال جوانبی ازز این امر هرچند به گونه‌ای محدودتر از پیش ادامه داشت. هر دوی این موارد به انضمام گوشه‌هایی چند از دیگر مباحث مربوط به این ماجرا چون امتناع جامعه از پذیرش بسیاری از این نوآوری‌ها و در پی بازترشدن فضای سیاسی ترکیه، تلاش نیروهای سنت‌گرا برای زیر سؤال بردن این اقدامات و حتی اعادۀ وضعیت پیشین، از جمله مطالبی است که در فصل‌های این کتاب مورد بررسی قرار گرفته است.

جفری لوئیس (1920 ـ 2008) از چهره‌های برجستۀ مطالعات ترک شناسی و نویسندۀ آثار متعدد پیرامون زبان ترکی است. او مطالعات ترک‌شناختی آکسفورد را پایه‌گذاری کرد و به یکی از مهم‌ترین صاحب‌نظران در این حوزه تبدیل شد. این کتاب واپسین اثر او در حوزۀ مهندسی زبان است و نشان می‌دهد که مواجهۀ ایدئولوژیک اصحاب سیاست با زبان می‌تواند چه سویه‌های تراژیکی به خود گیرد و چه پیامدهای غریب و پیش‌بینی‌نشده‌ای به بار آورد.

لوئیس در این تحقیق به انقلاب زبانی آتاترک در جمهوری نوین ترکیه پرداخته و چگونگی شکل‌دهی به زبان و از هر گذر زبان هویت جدید را در سرزمین آناتولی با عنوان هویت تُرکی بررسی کرده است. در فصل اول نویسنده به تقلای روشنفکران عثمانی در اواخر قرن نوزدهم برای قابل هم‌کردن زبان ترکی و مناقشات آنان پیرامون حجم واژه‌ها و قواعد دستوری فارسی و عربی در زبان‌شان می‌پردازد.

در فصل دوم ماجرای دگرگونی الفبای ترکی و پیشینۀ آن از دوران آخوندزاده به بعد به تفصیل آمده است. دگرگونی الفبا، تقریبا تنها تحولی است که نویسنده مورد تصدیق قرار می‌دهد. در فصل سوم، نویسنده جنبش سره‌نویسی و پیکار با واژه‌های فارسی و عربی را بازگو می‌کند. این جنبش چنان ابعاد افراط‌گرایانه‌ای به خود گرفت که برای مدتی در ترکیه هرج و مرج زبانی برقرار شد و هرکسی از سر تفنن و سلیقه معادلی ترکی به جای واژه‌های عربی و فارسی به کار می‌برد. فصل چهارم به ماجرای شگفت‌انگیز شبه نظریه زبان خورشید اختصاص یافته است که بر مبنای آن همۀ زبان‌ها و همۀ واژه‌ها از فلسفۀ یونانی گرفته تا بولتن فرانسوی ریشۀ ترکی داشتند. این نظریه برای چندسال در ترکیه از سوی آتاترک و هم‌فکرانش ترویج می‌شد.

نویسنده در فصول بعدی به چهره‌های اصلی واژه‌پرداز در ترکیه و سازوکارهای واژه‌گزینی می‌پردازد. در این فصول حجم جعل و تفنن که از واژه‌تراشی به پسوندتراشی هم کشیده شده، به خوبی آشکار می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت ناشر

سپاس‌گزاری مؤلف

چند نکتۀ دربارۀ ترجمۀ فارسی

دربارۀ مؤلف

کوته‌نوشت‌ها

نکاتی دربارۀ متن

فصل اول: پیش‌گفتار

فصل دوم: ترکی عثمانی

فصل سوم: الفبای جدید

فصل چهارم: آتاترک و اصلاح زبان تا سال 1936

فصل پنجم: نظریۀ زبان خورشید و پس از آن

فصل ششم: آتای، آتاچ، ساییلی

فصل هفتم: عناصر سازنده

فصل هشتم: ترکیبات

فصل نهم: اصطلاحات فنی

فصل دهم: یوغ جدید

فصل یازدهم: ترکی جدید

فصل دوازدهم: سرانجام بنیاد زبان

کتاب‌شناسی