معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شهر باستانی ری به عنوانی بخشی از فلات مرکزی ایران، در دامنۀ جنوبی کوهستان البرز قرار دارد که از دیرباز تاکنون سکونت‌گاه اقوام متعددی بوده است. این منطقه در میان زمین‌های پهناور کشاورزی در جنوب شهر فعلی تهران و در حاشیۀ غربی کویر مرکزی واقع شده است. شکوفایی اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی این شهر در دوران اسلامی سبب شد که در برخی از منابع تاریخی از آن با نام‌های عروس شهرها، ام البلاد و شیخ البلاد نام ببرند. ری در قرن چهارم هجری پایتخت حکومت‌های زیاری و آل بویه بود و به یکی از مهم‌ترین و آبادترین شهرهای جهان اسلام تبدیل شد.

ری نقش پایتختی خود را در دوره‌هایی از حکومت سلجوقی حفظ کرد و بعدها نیز هنگامی که ایشان اصفهان را به پایتختی برگزیدند، همچنان از اهمیت بالایی برخوردار بود. بر اساس نظر پژوهشگران قرارگرفتن بر سر راه‌های تجاری و پررفت‌وآمد از جمله جادۀ ابریشم، رشدیافتگی مناسبات اقتصادی و تجاری، وجود مراکز علمی و آموزشی بسیار، حضور علما و بزرگان برجسته و وجود زیرساخت‌‌های مناسب شهری و باقی‌مانده از دوران قبل، این شهر را به یکی از مراکز عمدۀ اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در دورۀ سلجوقی تبدیل کرده بود. در این میان کاوش‌های باستان‌شناسی به عنوان یک شاخص از داده‌های باستانی و شواهدی از گذشته به منابع و متون تاریخی در زمینۀ شکل‌گیری و بافت ترایخی شهرهای باستانی کمک فراوانی کرده است.

این کتاب نتیجۀ کاوش‌های باستان‌شناسی روکو رنته طی سال‌های 2006 و 2007 در دژ رشکان و مطالعات وی در خصوص تاریخ معماری و شهرسازی شهر ری است. نویسنده به عنوان یک باستان‌شناس به‌خوبی بر اساس شواهد و داده‌های باستان‌شناسی به تحلیل و تفسیر تاریخ شهرسازی و معماری در شهر ری پرداخته است. هدف او از این پژوهش، بررسی تاریخی و توسعۀ شهری و مواد فرهنگی ری، از زمان ایجاد شهر تا حملۀ مغول با استفاده از نتایج آخرین کاوش‌ها و بررسی‌های انجام‌شده بین سال‌های 2005 و 2007 در پرتو متون تاریخی و جغرافیایی است.

در این کتاب دو مبحث محوطه و منطقۀ جغرافیایی مورد توجه قرار گرفته است. نخستین مورد از طریق کاوش‌های باستان‌شناسی و دومی از طریق مواد فرهنگی منطقه که توسط بررسی‌های اخیر و نیز مطالعات قبلی منتشرشده و نشده حاصل شده است. پس از تعیین مکان جغرافیایی ری به لطف آخرین فناوری‌های ماهواره‌ای و تصاویر هوایی، یک کار گسترده در رابطه با تاریخچه انجام شده است. فصل دوم به تاریخچۀ شهر در پی کاوش‌های باستان‌شناسی و متون تاریخی اختصاص یافته است. در فصل سوم کارهای پیشین انجام‌شده در ری مورد بررسی قرار گرفته است. مهم‌تر از همه، کشف نقشه‌های ترسیم‌شده در قرن نوزدهم توسط سیاحان انگلیسی و فرانسوی است که با توجه به مقدار باروی پابرجا مربوط به آخرین استقرار شهری در دوران باستانی، اجازۀ مطالعۀ گستردۀ شهر در این دوره را داده است. در میان این اسناد نقشه‌برداری، نقشۀ پاسکال کست معماری فرانسوی در اینجا به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته است. در بخش دیگر مطالعۀ کاوش‌های باستان‌شناسی اریک اشمیت در بایگانی‌ها و مخازن موزه پن که به منظور اتصال کاوش‌های اخیر و روشن کردن چارچوب کارهای باستان‌شناسی قبلی مورد استفاده قرار گرفته است.

در فصل چهارم توپوگرافی جدید از استحکامات شهر با دقت شرح داده شده است. این موضوع برای تحلیل و تفسیر بافت تاریخی شهر ضروری است. اریک اشمیت قبلاً نقشه‌های مناسب توپوگرافی را تهیه کرده است؛ هرچند با وجود تقسیم‌بندی به بخش‌های مختلف و ویژه ناقص بود. تحلیل بافت تاریخی در پایان لازمۀ انجام توپوگرافی بود؛ اما مهم‌تر از همه برای روشن کردن مشکلات شهری و بهره‌برداری کشاورزی، هرچند تلاش‌هایی برای حفظ محوطه صورت گرفته است. بخش پایانی، در یک فصل با عنوان وضعیت کنونی شهرنشینی در ری که با وجود محوطه‌های باستانی، فعالیت‌های شهری کنترل نشده و نگرانی‌هایی در رابطه با تخریب احتمالی شهر باستانی را ارائه می‌دهد.

فصل پنجم مربوط به کاوش محوطه است. کاوش‌های اشمیت هرچند بیشترین بخش از محوطه را کاوش کرده، اما هیچ ردی یا مدرکی مربوط به لایه‌نگاری ارائه نکرده است. در این فصل برای اولین بار جدیدترین توالی لایه‌نگاری دقیق به‌دست‌آمده بر اساس حفاری باستان‌شناسی آورده شده است. این توالی بر اساس لایه‌نگاری تمام استقرارهای مختلف شهر از دورۀ پارتی تا مغول را به‌روشنی مشخص می‌کند. حفاری همچنین تمایز بیشتر هر دوره را نشان می‌دهد؛ مهم‌تر از همه در دورۀ عباسی به افزایش فعالیت‌ها در هستۀ شهری ری اشاره می‌کند. طرح‌ها، پلان‌ها و اشیاء به موضوع کشف معماری و مواد فرهنگی در کهندژ و شهرستان اشاره می‌کند سفال‌ها در فصل ششم مورد مطالعه قرار گرفته است. این مجموعه سفال‌ها برای هر استقرار، یک نگاه دقیق از فرهنگ مادی در ری ارائه می‌دهد. از مطالعۀ سفال‌ها همچنین برای طرح الگوهای استقراری به عنوان سنجش توالی شهری استفاده شده است.

در فصل پایانی کتاب داده‌های فرهنگی مورد بحث قرار گرفته است. همۀ داده‌های باستان‌شناسی اعم از کاوش‌های اخیر و کارهای اشمیت، به همراه متون عربی، تجزیه و تحلیل تکامل شهر را نشان می‌دهد، نه‌تنها در منطقۀ داخلی استحکامات، بلکه در خارج از آن، جایی که آتشکدۀ بزرگ ساسانی و دیگر سکونت‌گاه‌های پیش از اسلام در آنجا قرار داشته است. برای قرون یمانه، داده‌ها حضور فرهنگ خراسانی را نشان می‌دهد؛ اما همچنین یک رخداد عمده در عراق و ایران غربی در لایه‌های آل بویه در دورۀ سلجوقی وجود دارد. در این استقرار اخیر، تغییرات بزرگی در الگوهای استقراری محوطه دیده می‌شود؛ یعنی کاهش تدریجی جمعیت از هستۀ شهری ری، کهندژ و شهرستان و افزایش جمعیت در مناطق دورافتادۀ میانی شهر را نشان می‌دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

یادداشت مترجم

مقدمه

فصل یکم: زمینۀ جغرافیایی

فصل دوم: زمینۀ تاریخی

فصل سوم: بررسی‌ها و کاوش‌های پیشین در ری

فصل چهارم: توپوگرافی ری

فصل پنجم: کاوش‌های ری

فصل ششم: سفال‌های حاصل از کاوش (2006 ـ 2007)

فصل هشتم: توسعۀ شهری

برآیند

پیوست: فرمانروایان ری

کتاب‌نامه