معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

زبان فارسی جدید از جمله معدود زبان‌های جهان است که از مجموعۀ ادبیات موسیقایی غنی و چشمگیری برخوردار است. امروزه مجموعۀ متونی در حدود دویست رسالۀ فارسی دربارۀ موسیقی در اختیار است که از تاراج تاریخ منطقه‌ای که اینک به کشورهای مختلف تقسیم شده، در امان مانده است. با وجود مخالفتی که در این منطقه با موسیقی و فعالیت‌های موسیقایی وجود داشته و هنوز تا اندازه‌ای وجود دارد، این مجموعۀ متون به‌جامانده از ادبیات موسیقایی تصویری درخور از حیات موسیقی را در طی حدود ده قرن آفرینش این مجموعه ارائه می‌دهد. در این مجموعه هم با مباحث نظری در باب موسیقی و هم با فعالیت‌های موسیقایی و نیز حتی سیر تحول رویکردهای گوناگون با موسیقی روبرو می‌شویم. این مجموعه نه‌تنها به گسترۀ ادبیات فارسی، بلکه همچنین به میراث موسیقایی ایران تعلق دارد و بنابراین در شناخت ما از تحول موسیقایی و فکری منطقه بسیار مهم است.

پیدایش ادبیات موسیقایی فارسی به عنوان بخشی از ادبیات عالمانۀ فارسی، نتیجۀ تمرکززدایی سیاسی و فرهنگی از دستگاه خلافت عباسی بود. با توجه به رسالات، جزوات و آثار یافت شده می‌توان گفت کتابت به زبان فارسی در باب موسیقی از نیمۀ نخست سدۀ پنجم قمری آغاز شد. البته این نوع ادبی نسبتاً دیرتر از دیگر انواع ادبیات عالمانۀ فارسی رواج یافت. این نکته شاید مؤید آن باشد که این نوع ادبی چه در ادبیات فارسی و چه در خاستگاه زبان فارسی جدید پیشینه‌ای نداشته و مورد توجه نبوده است. همچون اغلب دیگر انواع ادبیات عالمانه در زبان فارسی، ترجمه و تلخیص و تشریح آثار عربی نقشی اساسی در شکل‌گیری و رواج ادبیات موسیقایی فارسی ایفا کرده است.

در این کتاب به رساله‌ها، جزوات و آثاری پرداخته شده که به زبان فارسی دربارۀ موسیقی نگاشته شده‌اند. بنابراین آثاری که ایرانیان طی قرون دوم و سوم قمری و حتی پس از آن به عربی نگاشته‌اند، در این کتاب بررسی نشده است. از طرف دیگر شماری از تصنیفات و رسالاتی که در مناطقی چون پاکستان، هند و ترکیۀ امروزی به زبان فارسی فارسی نگاشته شده و تا اندازه‌ای به طور مشخص به موسیقی هندی و ترکی مربوط می‌شوند، در این پژوهش جای گرفته‌اند. در این کتاب به رسالات و آثاری پرداخته شده که از نیمۀ نخست قرن پنجم تا حوالی پایان قرن نهم قمری نوشته شده است؛ یعنی زمانی که عصر فرهنگی تازه‌ای در مناطق فارسی‌زبان و به تبع آن دورۀ جدیدی از کتابت در باب موسیقی آغاز شده بود.

کتاب شامل یک بدنۀ اصلی و پنج پیوست است. بدنۀ اصلی با فصلی مقدمه‌‌وار آغاز شده که به خاستگاه‌های مکتوبات موسیقایی فارسی در دوران باستان پرداخته است. فصول دوم تا ششم هر یک به دو بخش تقسیم شده است. بخش نخست هر فصل به بحث دربارۀ اوضاع فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی اختصاص یافته که به طور مستقیم یا غیرمستقیم در روند تحول این نوع ادبیات عالمانه تأثیر گذاشته‌اند. در بخش دوم هر فصل که عنوان «معرفی آثار» دارد، زندگی‌نامه‌های نویسندگان و آثار ایشان ارائه شده است. چند نمونه از این آثار نیز در این بخش نقل شده‌اند. ساختار این معرفی‌ها به مانند ساختار فرم سونات است که در آن به طور کلی، مضامین (در اینجا نویسندگان و آثار) معرفی می‌شوند؛ تحلیل‌های جزئی‌تر و مباحث ژرف‌تر در باب آنها در فصل پایانی ارائه می‌شود. گرچه در انتهای معرفی‌شان چند کلامی هم در توضیح برجسته‌ترین ویژگی‌های آثار آورده شده است. در فصل پایانی کتاب، نویسنده کوشیده تا خلاصه‌ای از آنچه در فصول قبلی کتاب آمده را ارائه دهد و نتایجی را استخراج کند. همچنین در این بخش کوشیده شده سیر تحول مکتوبات فارسی در باب موسیقی به‌ویژه در پیوند با تحول موضوعی آنها دوره‌بندی شود.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار مؤلف بر ترجمۀ فارسی

مقدمۀ مترجم

قدردانی

علائم اختصاری

مقدمه

فصل اول: خاستگاه‌ها

فصل دوم: مکتوبات موسیقایی قرن پنجم

فصل سوم: مکتوبات موسیقایی قرن ششم

فصل چهارم: مکتوبات موسیقایی قرن هفتم

فصل پنجم: مکتوبات موسیقایی قرن هشتم

فصل ششم: مکتوبات موسیقایی قرن نهم

فصل هفتم: چکیده، جمع‌بندی و دوره‌بندی

مؤخره:

پیوست 1: نمودار طبقه‌بندی مکتوبات فارسی در باب موسیقی

پیوست 2

پیوست 3

پیوست 4: یگانه نسخۀ خطی یافت‌شده از رسالۀ موسیقی نیشابوری

پیوست 5: نسخه‌ای خطی از ترجمۀ فارسی تقویم الصحة

کتاب‌نامه

نمایه