معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.​

با توجه به سکوت تاریخ‌ها و تذکره‌های قرن هشتم دربارۀ حافظ که «از شرح جنایات نام‌آوران هرگز به احوال دیگران نمی‌پرداخته‌اند» و با این حجم از داستان‌های بی‌اساس گرد شخصیت و شعر حافظ، چه راهی وجود دارد که پژوهنده‌ای بی طرف بدون پیش‌فرض‌های ذهنی بتواند حتی المقدور به زندگی و شخصیت و گذران روزگار حافظ در عصری چنان پرآشوب و بلاخیز نزدیک شود؟ می‌توان گفت تنها منبع مطمئن و موثقی که می‌توان به آن استناد کرد، اشعار خود اوست. حدود پانصد غزل و چند مثنوی و تعدادی قطعه و رباعی. از میان این آثار تکیه‌کردن به اشعاری که با قراین موجود در آن، می‌توان کم و بیش به سال سرودن آن شعرها نزدیک شد و از طریق آن کورسویی شاید و به روز و روزگارش افکند و این کاری است که بعضی از اهل تحقیق بدان گراییده‌اند و این گرایش البته در بعضی موارد حالتی افراط‌گونه یافته و منجر به نتایج نادرستی شده است؛ زیرا به ذوق و برداشت شخصی بیش از حد معمول و معقول مجال جولان و اظهارنظر داده‌‌اند؛ البته در این میان هستند کسانی که به نتایج مقبولی دست یافته و توانسته‌اند بر گوشه‌هایی از فضای تاریک زندگی و شعر حافظ از این راه روشنایی ببخشند.

در این کتاب، اساس کار بر اشعاری استوار است که آنها را می توان «اشعار نشانه‌دار تاریخی» یا «اشعاری با قراین تاریخی» نامید و اگر واقعاً تاریخ نسبتاً دقیق سرایش شعری به دست آید، آن شعر یا «اشعار تاریخ‌دار» خوانده شود که دیگران هم پیش‌تر از اینگونه اشعار با چنین تعابیری یاد کرده‌‌اند. این اشعار به طور کلی به سه دسته می‌شود تقسیم کرد:

1. اشعاری که با توجه به قرینه‌های محکم و مؤکدی که در آن است؛ مثل نام پادشاه یا وزیر و ... یا اشاره به حوادث تاریخی، محدودۀ تقریبی زمان سرایش را به دست می‌دهد. مثل غزل «ساقی به نور باده برافروز جام ما ...»، با توجه به اینکه در بیت مقطع به حاجی قوام‌الدین حسن تمغاچی اشاره شده و چون می‌دانیم که او وزیر و مشاور شاه شیخ ابواسحاق بوده و تاریخ وفاتش سال 754، پس به‌یقین محدودۀ زمانی سرایش شعر، قبل از سال 754 است و باید متعلق به دوران جوانی حافظ باشد.

2. اشعاری که گرچه صراحت و قرینه‌های روشن دست‌اولی را ندارند؛ اما با نشانه‌های دیگری می‌توان با احتمال درصدی خطا دربارۀ تاریخ یا علت سرایش آنها نظر داد. مانند غزل هایی که حافظ در روزگار امیر مبارزالدین یا در سفر تبعیدگونه‌اش به یزد سروده است. در این غزل‌ها با وجود اینکه اغلب به نام کسی یا واقعۀ مهمی به طور مستقیم اشاره نشده است، با توجه به فحوای کلام و مضامین مطرح در آنها بسیاری از حافظ‌پژوهان دربارۀ زمان سرایش اتفاق نظر دارند.

3. در دستۀ سوم پای ذوق و سلیقه به میان می‌آید؛ زیرا از قرینه‌های محکم و مؤکد در آن خبری نیست و هر کسی ممکن است حرفی دربارۀ آن بزند.

در این کتاب کوشش نویسندگان بر آن بوده تا حد امکان دور از دخالت دادن سلیقۀ شخصی و پیش‌داوری‌های قبلی باشد و از این راه به زندگی، چگونگی گذران معیشت، فضای تاریخی، وضعیت سیاسی و اجتماعی روزگار حافظ، موضع‌گیری او در برابر اشخاص، حوادث و ..... نزدیک شوند تا شاید از وران آنها بتوانند به چهرۀ خواجه از پس این همه ابهام و حجاب، پرتویی هرچند کم‌رنگ و محو بیفکنند. به همین منظور اسکلت‌بندی این پژوهش در وهلۀ اول بر مبنای اشعار دستۀ اول است که دربارۀ محدودۀ زمانی سرایش آنها اتفاق نظر وجود دارد. در مرحلۀ بعدی نگاه نویسندگان به اشعار دستۀ دوم است و تکیۀ نویسندگان بر اشعار دستۀ سوم بسیار کم بوده است.

در ترسیم و تصویر سجایای اخلاقی و خصوصیات رفتاری و سیمای شخصیت‌های مهمی که حافظ با آنها گذران عمر داشته است، مثل امیر مبارزالدین، شاه شجاع، شاه منصور و .... بیشتر درنگ شده است و در این کار نویسندگان گوشۀ چشمی داشته‌اند به کسانی که می‌خواهند شاید این شخصیت‌ها را بعداً در قاب تصویر درآورند.

این کتاب در

فهرست مطالب کتاب: فصل فراهم آمده است. با توجه به اینکه تاریخ تولد حافظ با عنایت به قرینه‌های موجود که در متن به دست داده شده، حدود سال 720 فرض شده، تاریخ‌هایی که در کنار بعضی فصول آورده شده، به خواننده کمک می‌کند که اگر خود بخواهد، بتواند با توجه به تاریخ تولد خواجه، جوانی و میان‌سالی و پیری و ماجراهایی که در این دوران‌ها بر خواجه گذشته و اشعار نشانه‌دار تاریخی را که در این دوره‌ها سروده است، تشخیص دهد؛ اما تقسیم‌بندی نویسندگان از این دوران سه‌گانه چنین است:

1. جوانی حافظ: از 738 (حکومت امیر غیاث‌الدین کیخسرو و شاه مسعود اینجو) تا 754 (سقوط فرمانروایی شاه شیخ ابواسحاق).

2. میان‌سالی حافظ: از 754 (دوران حکومت امیر مبارزالدین) تا حدود 770 (50 سالگی خواجه) نزدیک به سال سفر تبعیدگونه‌اش به یزد.

3. پیرانه‌سری حافظ: از دوران اقامتش در یزد تا 792 که سال وفات خواجه است.

اشعار حافظ که در این کتاب از آنها بهره برده شده، بر اساس چاپ حافظ تصحیح قزوینی ـ غنی است و هر جا از نسخ دیگر استفاده شده، نشانی آن به دست داده شده است.

فهرست مطالب کتاب: 

مقدمۀ سرویراستار و ناظر علمی مجموعه

پیش‌کفتار

فصل اول: شیراز در عصر حافظ

فصل دوم: زندگی شخصی و خانوادگی حافظ

فصل سوم: علم‌آموزی، استادان و کتاب‌های محبوب حافظ

فصل چهارم: برآمدن خاندان اینجو

فصل پنجم: اولین غزل تاریخ‌دار حافظ

فصل ششم: دوران سلطنت شاه شیخ ابواسحاق

فصل هفتم: اشعار حافظ در سوگ و ستایش شاه شیخ ابواسحاق

فصل هشتم: دوران حکومت محتسب

فصل نهم: سروده‌های حافظ در دورۀ حکومت امیر مبارزالدین

فصل دهم: دور شاه شجاع است وی دلیر بنوش

فصل یازدهم: اشعار حافظ در دورۀ اول زمامداری شاه شجاع

فصل دوازدهم: دو سال دوری شاه شجاع از شیراز

فصل سیزدهم: فتح شیراز و تغییر رفتار و روش شاه شجاع

فصل چهاردهم: سفرهای حافظ

فصل پانزدهم: مویه‌های غریبانه

فصل شانزدهم: سال‌های پایانی زندگانی شاه شجاع

فصل هفدهم: تحلیل غزلی از حافظ

فصل هجدهم: خواجه جلال‌الدین توران شاه

فصل نوزدهم: سلطان زین العابدین

فصل بیستم: شاه یحیی مظفری

فصل بیست‌ویکم: فرمانروایی شاه منصور و پایان خاندان آل مظفر

سخن آخر

کتاب‌نامه