معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نقد و نظریه‌های رمان در ایران، همان راه پر پیچ و خمی را پیموده که رمان و داستان کوتاه ایرانی طی کرده است. به بیان دیگر نقد و نظریه‌های رمان و داستان نیز از دل همان آشوب‌ها و تناقض‌های اجتماعی و فرهنگی سربرآورده که شرایط شکل‌گیری رمان و داستان کوتاه فارسی را فراهم کرده است. رمان و داستان کوتاه، اگرچه مفاهیمی وارداتی هستند؛ اما تحولات تاریخی و اجتماعی ایران بستر ظهورشان را فراهم کرده است و نمی‌توان در این زمینه تنها بر نقش ترجمۀ آثار بیگانه تکیه کرد.

بررسی و تحلیل نخستین نقد و نظرها پیرامون رمان و داستان کوتاه، از زمینه‌های کمتر دیده‌شدۀ پژوهش‌های ادبی در ایران است. با همۀ اهمیتی که نظریه‌های رمان در ایران دارد، تاکنون کمتر کسی به این موضوع پرداخته و تنها برخی محققان در خلال بحث‌های خویش اشاراتی به این موضوع داشته‌‌اند. در این کتاب با توجه به مقالات و یادداشت‌های پراکنده، کوشش شده تصویری از جریان نقد رمان در ایران به دست داده شود.

با مطالعۀ نخستین نقدها و شبه نقدهای رمان بین سال‌های 1300 تا 1340، می‌توان تقابل و برخورد دو جریان فکری متضاد را در ایران ردیابی کرد. آنچه از یادداشت‌های پراکنده و مقدمۀ رمان‌ها در سال‌های قبل از 1300 تا 1320 در دست است، فقط مجموعه‌ای از توصیه‌های اخلاقی است که اگرچه خام و ابتدایی به نظر می‌رسد، می‌توان این شبه‌نقدها را به عنوان نخستین مانیفست‌های رمان فارسی در نظر گرفت که تا حدود زیادی تحت تأثیر فضای متعهد، اخلاق‌گرا و هگلی اروپای قرن نوزدهم شکل گرفته است. می‌دانیم که هگل برخلاف کانت که قائل به خودارجاعی هنر بود و هنر را ملزم و مؤول به مفهومی نمی‌دانست، فیلسوفی معناگرا بود که با توجه بیش از حد به زمینه‌های مفهومی، راه را برای رشد مکاتبی چون رئالیسم سوسیالیستی باز گرد. در ایران نیز از دهۀ بیست شمسی، با قدرت گرفتن حزب توده و در ادامۀ جریان ادبیات واقع‌گرا و اخلاقی، رمان‌نویسی متعهد و حزبی در مقالات منتقدانی چون سیاح، طبری، پرهام و دیگران تبلیغ شد. قدرت جریان چپ در سال‌های بعد از 1320 به میزانی بود که این جریان، نویسندۀ مدرنی چون هدایت را هرچند در زمانی کوتاه با خود همراه کرد. با این همه پس از برخی کج‌رفتاری‌های حزب توده، همچون سرسپردگی این حزب به شوروی در قضیۀ آذربایجان، بسیاری از روشنفکران از جریان چپ فاصله گرفتند و در ادبیات نیز منتقدانی چون نجفی، گلشیری و ... پدید آمدند که با تکیه بر ادبیات مدرن و فرمالیستی که ریشه در آرای کانت داشت، در مقابل مدافعان ادبیات حزبی قد علم کردند.

تقابل این دو جریان را می‌توان تقابل کانتی ـ هگلی نامید که به‌گونه‌ای تا امروز هم در صیرورت نقد ادبی، به‌ویژه نقد رمان در این قابل پیگیری است. با این همه نمی‌توان انکار کرد که در نقدهای سال‌های اخیر، به‌ویژه در نقد دانشگاهی، جریان غالب فرم‌گرایی و فرمالیسم بوده است و برخی بزرگان دانشگاهی نیز ادبیات را تنها فرم می‌دانند نه چیزی جز آن.

در این کتاب کوشش شده با توجه به زیباشناسی کانت و هگل، نخستین نقد و نظرها دربارۀ رمان مورد نقد و داوری قرار بگیرد. برای این کار نویسنده جراید فارسی را بررسی و مقالات مرتبط با این پژوهش را از مجلات استخراج کرده است. از این‌رو نویسنده غالب شماره‌های مجلاتی چون آریانا، آرزو، آهنگ اجتماعی، افکار ایران، ایران امرو، بامشاد، پشوتن، تلاش، کتاب هفته، صبا، انجمن ادبی، ایرانشهر، نسیم صبا و .... را از نظر گذرانده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل نخست: بررسی تأثیر شرایط تاریخی، اجتماعی و فرهنگی

فصل دوم: مبانی نظری: از زیباشناسی کانتی و هگلی تا رئالیسم و مدرنیسم

فصل سوم: نخستین مانیفست‌ها ادبی پیرامون رمان در ایران

فصل چهارم: نقد و بررسی آرای منتقدان هگلی ـ مارکسیستی

فصل پنجم: نگاهی به نظریه‌های کانتی و فرم‌گرا (نگاهی به آرای منتقدان نوگرا)

فصل ششم: نگاهی به مقالات پراکنده

فرجام سخن