معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

پرسش دربارۀ اصول و ضوابط حاکم بر طراحی نسخ خطی ایرانی سؤالی است که قدمت چندانی ندارد و از این رو، پاسخ‌های چندانی نیز بدان داده نشده است. این کتاب محصول طراحی پژوهشی با عنوان «تبیین نظام بصری حاکم بر طراحی قرآن‌های دورۀ تیموری با تمرکز بر قرآن منتخب آن دوره» است که با حمایت مالی و معنوی پژوهشکدۀ هنر، وابسته به فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران، در تیر ماه سال 1396 ش به پایان رسید. هدف اولیۀ این طرح، تدوین نظام بصری حاکم بر دست‌کم یکی از مصاحف دورۀ تیموری بود که در یکی از کتابخانه‌ها یا موزه‌های داخل کشور حفظ و نگهداری می‌شود. پژوهنده برای یافتن نمونۀ مدنظر خود از محل موزه‌های آستان قدس رضوی در مشهد، موزۀ آستانۀ مقدسۀ حضرت معصومه (س) در قم، موزه‌های ملی قرآن کریم و ملی ایران در تهران بازدید نمود و تعداد معتنابهی مخطوطات قرآنی دورۀ تیموری را بررسی کرد. با این وصف، به دلیل محدودیت‌های مالی و زمانی رویاروی این پژوهنده، محتوای طرح یادشده به معرفی مصاحف تیموری محفوظ در بخش اسلامی موزۀ ملی ایران و سپس تدوین نظام بصری حاکم بر طراحی مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 محفوظ در محل این موزه محدود شد. عمده‌ترین دلیل این انتخاب شناخت کمتری است که نسبت به گنجینه‌های خطی محفوظ در قدیمی‌ترین و مهم‌ترین موزل ایران وجود دارد.

این کتاب در دو  فصل تنظیم شده است. فصل اول آن به معرفی و توصیف برجسته‌ترین قرآن‌های تیموری محفوظ در موزۀ ملی ایران اختصاص یافته است. در واقع، موزۀ ملی شماری از نفیس‌ترین قرآن‌های کتابت‌شده در دورۀ اسلامی را در اختیار دارد. این قرآن‌ها شامل مصاحفی از قرن سوم تا چهاردهم قمری است و نمونه‌هایی بسیار نفیس از هنرمندانی بنام چون یاقوت مستعصمی، عمادالطاووسی، احمد سهروردی، پیرمحمد ثانی، احمد نیریزی و ضیاء‌السلطنه، در میان آنها می‌درخشند. بسیاری از این قرآن‌ها از جمله اشیاء وقف‌شده بر بقعۀ شیخ صفی‌الدین اردبیلی هستند که طی دو مرحله در سال‌های 1314 و 1353 ش، از اردبیل به تهران انتقال یافته و سرانجام به این موزه واگذار شده‌اند. مجموعه نُسَخ قرآنی تیموری محفوظ در موزۀ ملی، شامل 19 نسخۀ قرآنی کامل، نسخه‌های متشکل از چند، یک و یا کمتر از یک جزء از قرآن کریم و مجموعه جزء‌های قرآنی می‌شود که آنها نیز همچون سایر قرآن‌های این مجموعه عمدتاً در سال‌های 1314 و 1353 ش، از محل آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی به این موزه راه یافته‌اند. متأسفانه این مجموعه تاکنون کمتر معرفی و شناخته شده است به گونه‌ای که فهرست‌نویسی اولیۀ آن به‌تازگی پایان یافته و همچنان به بازنگری‌های مستمر و نیز پاره‌ای اصطلاحات نیازمند است.

فصل دوم این کتاب نیز به تدوین نظام بصری حاکم بر مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 محفوظ در موزۀ ملی ایران اختصاص یافته است و ضمن بررسی ویژگی‌های سبک‌شناختی مجموعۀ اخیر، دربارۀ ویژگی‌ها و چگونگی صفحه‌آرایی آن نیز بحث شده سپس و با تکیه بر فرضیات معین، تذهیب‌های اجرا شده در دو نسخۀ مربوط به جزء‌های ششم و هشتم این مجموعه نیز به لحاظ بصری تحلیل شده و ساختاری پنهانی‌ای که این دو تذهیب براساس آنها شکل گرفته، نشان داده شده‌اند. در پایان نیز فهرست نسخه‌های قرآنی تیموری محفوظ در موزۀ دوران اسلامی موزۀ ملی ایران همراه با پاره‌ای اصلاحات آمده است که می‌تواند نیازهای اولیۀ پژوهشگران این حوزه را رفع کند. این فهرست براساس فهرست اسناد و نسخه موزۀ دوران اسلامی موزۀ ملی ایران و نیز شناسنامه‌های آثار که در محل موزه قابل دسترسی است تنظیم شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

فصل اول: قرآن‌های تیموری محفوظ در موزۀ ملی ایران

معرفی و توصیف قرآن‌های تیموری محفوظ در موزۀ ملی ایران

نسخه‌های قرانی کامل

نسخه‌های دربرگیرندۀ پاره‌ای از قرآن کریم

فصل دوم: نظام کتاب‌آرایی حاکم بر مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 موزۀ ملی ایران

معرفی مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 موزۀ ملی ایران

تدوین نظام حاکم بر طراحی مجموعه جزء‌های قرآنی شمارۀ 9232 موزۀ ملی ایران

نتیجه‌گیری

فهرست منابع و مأخذ

فهرست منابع تصاویر

فهرست نسخه‌های قرآنی دورۀ تیموری (محفوظ در موزۀ دوران اسلامی موزۀ ملی ایران)

نمایه